Fraachpetear mei Koos Tiemersma oer syn skriuwen, digitaal publisearjen en oare saken

Koos Tiemersma is berne yn Frjentsjer yn 1952. Hy groeide dêr op yn in boerehúshâlding. Sûnt 1975 wurket er as ûnderwizer en skoaldirekteur op in basisskoalle yn Kollumersweach, dêr’t er ek wennet. Koos Tiemersma is nei 2000 bekend wurden as de skriuwer fan romans. Dêrfoar wie er warber op it mêd fan de muzyk. Yn 2000 wûn er de Rely Jorritsmapriis foar it ferhaal ‘Job-in alter’. It ferhaal foarme de basis foar syn earste roman De Ljedder, dêr’t er yn 2004 de Rink van der Velde-priis foar wûn. Dêrnei folgen noch seis romans, ûnder oare syn bekende boek Under wetter yn 2009. Hy publisearret no inkeld noch digitaal. Koos hat ek fiif jier foarsitter west fan it Skriuwersboun.

Koarte gearfetting fan Under wetter:
It is 2065. Fryslân wurdt priisjûn oan it seewetter dat heger en heger komt. De befolking moat fuort, nei Dútslân of Poalen, foardat de diken trochstutsen wurde. Yn Ljouwert en Grins rinne noch in pear minsken om dy’t de yllúzje hawwe dat se bliuwe kinne. Se foarmje in aksjegroep dy’t de Fryske taal en identiteit bewarje wol.

Hoe kaamst op it idee om Under wetter te skriuwen en tinkst dat soks echt barre kin yn de heine takomst?
Koos: ‘It hat te krijen mei de klimaatwikseling, dêr’t je wolris oer neitinke. Us lân leit leech, dus dan sitte je yn de gefaresône. Ik woe my wolris foarstelle hoe’t dat wêze soe as ús lân der ûnderstrûpt en dêr is dit boek út fuortkommen. Ik hie it idee al langer, mar op in bepaald stuit woe ik ophâlde fan skriuwen. Abe de Vries wurke doe noch by de Friese Pers Boekerij en dy sei dat er eins in boek oer in ramp útjaan woe. Ik sei dat ik sa’n konsept yn ’e holle hie en dat ik dat dan noch wol skriuwe woe. Ik fûn dat tagelyk in moai slot by de Friese Pers Boekerij: Under wetter. Ik bin doe ek ophâlden mei de papierproduksje.’

Yn it boek wurdt sein dat de Fryske taal en kultuer soeverein binne en bestean bliuwe kinne as Fryslân der net mear wêze soe. Tinkst dat dat sa is, soe it yn it bûtenlân oerlibje kinne?
‘Sjochst faak dat Friezen, of wa dan ek mar, har eigen identiteit skerper fêsthâlde as se earne oars binne. Dat sjochst bygelyks by ymmigranten yn Amearika, dat dy harren identiteit fêsthâlde. Yn Argentinië sitte in soad Dútsers, dêr hast sels kompleet Dútske doarpen. Yn de frjemdte hast miskien sterker in driuw it eigene fêst te hâlden. Hjir stiet de taal ûnder druk, as Friezen binne wy dêr wat maklik yn. As Fryslân der net mear wêze soe, dan soene taal en kultuer op de lange termyn gjin stân hâlde, tink ik. Hoefolle lytse talen ferdwine der net deis. It Frysk wurdt noch aardich sprutsen, it is foaral in taal dy’t mûnling brûkt wurdt. In skriftlike tradysje mei in ekonomyske betsjutting is der eins net, allinnich by in lytse groep minsken. It Frysk hat krekt as oare lytse talen in smelle basis. Omdat dy skriftlike achtergrûn der net is feroaret de taal ek flugger as je wolle soene. Ik sjoch dat hjir op skoalle ek mei bern dy’t ‘gean slapen’, by wize fan sprekken.’

Wat wurdt hjir op skoalle dien oan it Frysk?
‘Gauris wurdt sein dat it ûnderwiis de taal oerein hâlde moat, mar as dat yn de maatskippij gjin wjerklank fynt, dan kinst as skoalle heech of leech springe, mar dat jout net folle. Ien oere yn de wike jouwe wy hjir spesifyk Fryske les. Fierder ha wy twa Fryske deidielen, dan wurde de lessen yn it Frysk jûn. De bern leare ek in bytsje Frysk skriuwen, mar wy sitte hjir net yn in hiele sterke hoeke fan Fryslân. Wy besykje it al en goede learlingen pakke der ek wol wat fan op, mar it skriuwen hat gjin prioriteit. It giet foaral om it lêzen, praten en it ferstean, en kreatyf mei de taal wêze. Dat sit ek in soad yn Studio F, de metoade dy’t yn Fryslân brûkt wurdt. Der leit in sterke klam op de boartlike kant. Dat is it pluspunt fan Studio F, mar der is ek in soad krityk op. De metoade is opdield yn fjouwer nivo’s. De middelste twa brûke wy net. It leechste nivo is foar net-Frysktalige bern. De lessen binne dan wol itselde, mar der sit dan ek in soad Nederlânsk yn. Wy sette hjir dochs yn op it swierste nivo, omdat dit in frij Frysktalige omjouwing is. Mei allinnich it ûnderwiis kin it Frysk net rêden wurde. As je in taal echt fierder krije en bestean litte wolle, dan moat dy taal gewoan in betsjutting krije. Talen ûntsteane yn in isolemint en as dat isolemint fuort falt, ferdwine se wer. Dat is ek in gedachte dy’t yn Under wetter weromkomt. Oan de oare kant, op Facebook bygelyks sjochst dat in hiele protte Friezen wol Frysk skriuwe, ek al liket it kwa stavering nearne op. As minsken sa begjinne, dan hoopje dat se ek ris tinke fan: ik wol it goed leare. It moat út de minsken sels wei komme, net fan boppe-ôf. Dat sjochst no in soad, de provinsje set derop yn en docht wat oan taalpolityk. Dat sil net folle effekt hawwe. As minsken it sels net wolle, dan kinne je noch safolle nei ûnderen ta donderje, mar dat jout allegear neat. It soe better wêze as ynstituten as Afûk en Tresoar mear op de sosjale media sitte. Dêr is noch in wrâld te winnen, tink ik.’

Wannear bist begûn mei skriuwen?
‘Yn 2000. Dêrfoar skreau ik wol in protte lietsjes. Ik ha yn in band sitten: Skift. Ik ha altiten wol Frysk skreaun, ek teksten foar brulloften en partijen en dat soart dingen. Gedichten ha ik nea skreaun, dat is in keunstfoarm op himsels. Ik lês wol gedichten, dat fyn ik hiel moai. Ik bin dochs mear ien fan de ferhalen, dus dêr hâld ik my mar by. Froeger op skoalle ha ik nea Fryske les hân. Doe’t ik yn it ûnderwiis kaam ha ik in akte Frysk helle by Sibe Krol. Dat hat my in hiele sterke basis jûn. De âlde garde yn it ûnderwiis hat dy akte noch, der moast ek echt wol wat foar dien wurde. Tsjintwurdich sjochst dat in protte personiel fan skoallen gjin inkelde achtergrûn op it mêd fan it Frysk hat. As je wat mei it Frysk dwaan wolle, dan sille je ek oan dy opliedingskant wat dwaan moatte.’

De tematyk fan De Ljedder en De Mjitte, dyn earste twa boeken, komt oerien. De haadpersoanen gean werom nei har ferline. Binne der mear oerienkomsten?
‘Ja, kloppet. Der sitte wat autobiografyske eleminten yn beide boeken, dus it binne eins twa kanten fan deselde medalje. Dêrnei krige ik ek fuort it stimpeltsje dat ik sa’n skriuwer oer froeger wie. Ik ha yn myn lettere boeken wol sjen litten dat dat net hielendal sa is. Mar as skriuwer moatst earne begjinne en ik bin mar by mysels begûn. Ik wûn earst de Rely Jorritsmapriis wûn mei in ferhaal en dat wie de basis fan De Ljedder. Teake Oppewal hie nammentlik sein dat ik der wol in boek fan meitsje koe. Yn De Mjitte komt de pleats fan De Ljedder werom. It is it hoekje fan Frjentsjer dêr’t ik opgroeid bin.’

Do hast yn desimber 2009 sein datst ophâlde woest mei de Fryske literatuer.
‘Ja, doe hie ik echt myn nocht. Der wienen my in pear dingen net mear nei it sin en ik fûn it wol goed. Dus doe hie ik op myn webside set dat ik opholden wie mei skriuwen. Ik krige fuort Omrop Fryslân oer my hinne en it waard in hiel ding. Sels Piter de Groot smiet der in kollum tsjinoan, krekt of wie it in hiel barren. As je ophâlde kinne je dat dus better mar net sizze, dan krije je der ek gjin drokte om. Ik bin doe opholden mei skriuwen, mar ik hie noch wol in idee. En ynienen siet ik yn de e-books. Ik ha doe in oare skriuwersnamme oannommen: Froon Akker, de âlde namme fan Frjentsjer. Sa no en dan skriuw ik wer in nij boek en dat komt dan as download op myn webside. Ik set myn boeken ek oer yn it Nederlânsk. It idee is dat al myn boeken twatalich wurde. Ik ha ek in Nederlânsktalich boek op myn side: Hoe blond je aap, in politike satire. Dat boek ha ik in skoftke nei myn ophâlden skreaun. It boek hat it wol aardich dien, ek bûten Fryslân, en it rint noch moai troch. Ik fyn dat ik my sawiesa goed hâld as skriuwer. Om de twa jier ferskynt der in nij boek fan my, in knap tempo, fyn ik sels.’

Watfoar boeken lêsto sels en fan watfoar muzyk hâldsto?
‘Ik lês in soad Amerikaanske literatuer, fan Don Delillo en Jonathan Franzen oant en mei John Updike, Philip Roth en James Salter. Dy skriuwers ynspirearje my. Tommy Wieringa past dêr ek goed by mei bygelyks syn Joe Speedboot. Dat moderne skriuwen sprekt my oan. Ik mei ek graach Ingelsktalige boeken lêze. Myn muzyksmaak is hiel breed, dat fariearret fan Bob Marley fia The Serenes oant klassike muzyk, lykas fan Sjostakovitsj.’

Wat diest krekt yn Skift? En makkest no noch muzyk?
‘Ik skreau de muzyk en de teksten en ik song. Ik liet my oarspronklik ynspirearje troch de Fryske folkband Irolt, dat wie dé band yn dy tiid. Ik bin earst foar mysels begûn en op in bepaald stuit ha ik in groep oprjochte. We ha in soad optreden. De teksten wienen op nivo en wy hawwe ek prizen wûn, bygelyks de earste priis op it Noord-Nederlands Liedjesfestival yn Grins. Ik meitsje no gjin muzyk mear. Ik skriuw noch wol teksten. Meastal binne it oersettings, bygelyks fan Roy Orbison en J.J. Cale. Der lizze hjir ek noch in soad oersettings fan Beatle-nûmers op ’e planke. Foar Anneke Douma en Ernst Langhout bygelyks ha ik aardich wat skreaun. Ik ha in soad mei Ernst optreden, en mei gitarist Johan Keus. Tsjintwurdich skriuw ik ek wol teksten foar Rudmer de Vries, in tenor, dat is klassyk.’

Harkje nei Sweachster Mieden fan Skift.

Dyn boek Einum is allinnich as e-book te krijen.
‘Ja, dat is sa. Ik konsintrearje my dêr no op, dat past my op dit stuit it bêst. Dan kin ik myn wurk yn eigen behear hâlde en bin ik eigen baas. Ik skriuw it ferhaal yn Word en dan set ik it oer nei in epub-bestân. Ik doch it sels, mar kinst it ek dwaan litte. Earst waard der troch tradisjonele útjouwers op de digitale wrâld delsjoen, mar no besykje se der sels platfoarms foar te kreëarjen. It nijste is Brave New Books. Dêr kinsto sels teksten yn Word ynfiere, lykas by Kobo, en dan floept der oan de oare kant in e-book út. By Brave New Books ha ik dat ek dien, mar wat dêr útkomt is ferskriklik. De opmaak sjocht der net út. Ast in Frysk wurd hast mei in kapke en der komt in fraachteken te stean, dan bisto net bliid. Fansels wurdt der mei sin in min oersetprogramma brûkt. Brave New Books biedt nammentlik hiel tafallich ek in tsjinst oan om fan dyn tekst in e-book te meitsjen, dus sy probearje gewoan jild te fertsjinjen. Mar lykas sein, ik doch it sels. Dêrfoar brûk ik it programma Sigil, dat is fergees. In oar programma is Calibre. Fia myn webside www.froonakker.nl kinst Einum downloade.’

Wat kinst ynhâldlik oer Einum sizze?
‘Meastal skriuwst in boek út ien perspektyf wei. Ik woe ris skriuwe út meardere perspektiven wei. Der is in plakje yn Grinslân, Ganzedijk, ergens fier yn it easten fan Grinslân. Dat bestiet út twa strjitten midden op ’e Klaai mei in goed fyftich ynwenners. De gemeente wie op in bepaald stuit fan doel en hef dat plakje op. Dy minsken moasten dêr wei. Letter ha se dat dochs wer weromdraaid en ha se besletten om dy huzen op te knappen. Dêr seach ik in reportaazje oer en it like my wol wat om oer sa’n fiktyf plakje wat te skriuwen, oer de pear bewenners dy’t dêr dan sitte. Ik ha in útbuorren situearre oan de ein fan alles, Einum, by de Waadseedyk yn Fryslân. Ik ha achttjin bewenners portrettearre en de ferhalen yninoar oerfloeie litten. Ik ha dat boek mei in hiel soad wille skreaun.’

Binne e-books de takomst fan de Fryske literatuer?
(Laket) ‘Moatst earst freegje oft de Fryske literatuer überhaupt in takomst hat. Dat is noch even ôfwachtsjen. Ik bin mei it skriuwen begûn yn 2000. Yn 2002 is De ljedder ferskynd. Dêr binne tûzenen fan ferkocht. Tsjintwurdich as in skriuwer op papier publisearret, giet it om hûnderten. En by e-books moatte je tinke yn tsientallen. Dat binne de ferhâldings ûngefear. Der binne in soad âldere lêzers fan Fryske boeken en dy lêze net digitaal. It e-book komt yn de rest fan Nederlân ek net flot fan ’e grûn. It giet wol hieltyd better, mar in protte minsken helje de boeken no noch op yllegale siden as Pirate Bay. Yn de ferkeapsifers fernimst dat dan dus net. Ik bin in self-publisher en ik ferwachtsje hielendal net dat dêr in soad fan ferkocht wurdt. Foar my is it in aardichheidsje derby.

Der is nóch in foardiel ast digitaal publisearrest. In protte boeken fan my binne net mear te krijen. En aanst hielendal neat mear, want de Friese Pers Boekerij rêdt alles op. Mar dan binne myn boeken noch wol digitaal beskikber. Om se te lêzen ha je in e-reader of in tablet nedich, mar dy hat tsjintwurdich hast elkenien wol. De Google tablets fleane teminsten as waarme broadsjes de winkel út. Der binne dus hieltyd mear minsken dy’t digitaal lêze, en dat sil allinnich mar oanboazje. Yn Amearika is it al folle fierder, mar dêr hat men der ek hiel tûk op ynspile. Utjouwers yn Nederlân ha de fout makke dat sy te ticht by de papieren prizen bleaun binne. En dat hiene lêzers der net foar oer. Je krije ommers neat yn hannen, it is mar in digitaal bestantsje. Wat lêzers ek tsjinstie wie de swiere befeiliging op e-boeken. Sa wie it mar op ien spesifike reader te lêzen. Koest it dus net sa even nei dyn broer stjoere, by wize fan sprekken. Der is no ek in freonliker befeiliging, in digitaal wettermerk dat deryn komt, en dat is freonliker foar de klant. Dyn namme komt dan earne ferburgen te stean yn it e-book. Dan witte je fan wa’t it boek ôfkomstich is. Mar der binne no ek hieltyd mear skriuwers dy’t it sûnder befeiliging dogge, iksels doch dat ek. Dan hast dat gedonder allegear net.

De prizen sakje no de lêste tiid wol. Kinst no aktuele boeken keapje foar fiif, seis euro. Yn Amearika wurde bestsellers ferkocht foar in dollar. Dat is tink ik in driuwfear om it wol te keapjen en net yllegaal te downloaden. Foar de boekhannel is it net echt lukratyf, mar de skriuwers barre wol har jild, as se teminsten sa snoad west hawwe de toutsjes yn eigen hannen te hâlden. Ik ferkeapje myn boeken foar om de fiif euro, dat fyn ik in skaplike priis. Ast dan tsientallen ferkeapest dan hast yn alle gefallen de kosten fan de side derút. Mar oft it digitale boek de rêding fan de Fryske literatuer wêze sil? Ik sjoch it mear as in oanfolling op papieren boeken. De plaat is op in bepaald momint ferfongen troch de cd en doe dondere elkenien syn lp’s fuort. No sjochst dochs wer dat de lp weromkomt. Dat fyn ik wol prima, want dêr bin ik in leafhawwer fan. Ik tink dus dat papieren boeken net sa gau ferdwine sille.’

Dan sille der noch wol útjouwers wêze moatte.
‘Ja, dat is in punt fan soarch. Sjochst wol dat dy no ûnder druk stean. Jitske Kingma fan Elikser waard yn it begjin útlake mei har POD, printing on demand. Se waard net serieus naam troch oare útjouwers, mar sjochst sa stadichoan dat dy no faak itselde dogge as Jitske. Dus de tiid hat Elikser gelyk jûn. Asto in boek by har útjoust, dan kostet it dy in 1500 euro. Asto hiel warber bist en do witst dyn boek oeral út te suteljen, dan kinst it werom fertsjinje. Ik hâld trouwens wol fan dy selswurksumheid. It sil ek net oars kinne, tink ik. Want de basis ûnder de Fryske skriuwerij, oftewol de lêzer, is foar in grut part weifallen. Dêrmei is de Fryske skriuwer ôfhinkliker wurden fan de Fryske oerheid, want dy wol de boel noch wat oerein hâlde. Dus de Fryske skriuwer sit wat yn in lestige posysje. Do moatst it ha fan wat oaren foar dy betsjutte wolle en dy posysje fielt net altyd noflik. Ut en troch komt dy ûnfrede nei boppen. Dan ûntstiet der samar friksje tusken skriuwers en de provinsje of Tresoar. Dat sjochst bygelyks mei dy tsien Fryske boeken dy’t nei de Frankfurter Buchmesse gien binne. Dêr reagearje skriuwers terjochte kritysk op, wat men by Tresoar dan wer net goed snapt. Skriuwers wolle serieus nommen wurde, sa simpel is it. Tagelyk meie je fan skriuwers ferwachtsje dat men begryp hat foar de tûkelteammen dy’t no ienris altyd opdûke, wat organisaasjes as Tresoar ek dogge. Minsken moatte mear iepen stean foar inoar en mei elkoar prate. En dat kin ek net oars, want wy sitte net yn in lúkse posysje, wy ha neat om op werom te fallen, dus it moat fan oerlis komme. Mei tsjininoar oanskoppe sjit gjinien wat op.’

Do hast fiif jier foarsitter west fan it Skriuwersboun, oant april dit jier. Wat ferwachtesto fan it Boun?
‘Der is wolris krityk op it bestjoer fan it Skriuwersboun, dat se te min dogge en sa. Mar de minsken dy’t yn dat bestjoer sitte dogge it wol njonken har oare drokten. Dêrby binne lang net alle leden like warber. No’t Ljouwert útroppen is ta Kulturele Haadstêd 2018 moat it Skriuwersboun dêr wat mei dwaan, roppe guon dan op Facebook. Mar doe’t wy in byienkomst hienen mei Oeds Westerhof fan KH2018, wiene dy minsken der net. Der is dus wol oerlis yn gong set en dit bestjoer giet dêr ek wer mei fierder, begryp ik. As je wat wolle, sil dat ek wol moatte, want de Fryske skriuwer stiet echt net automatysk op de radar by de organisaasje fan Ljouwert 2018. It Boun moat yn elk gefal besykje om yn it oerlis te sitten, dan is der in goede basis om der wat fan te meitsjen.

It omtinken fan Omrop Fryslân foar de Fryske literatuer is op dit momint nihyl. Dat hat folle better west, mei de Koperen Tún op de radio en it kulturele programma K-Rûte op de televyzje. Dat is no ek al fuort. As Boun hawwe wy wakker besocht dy negative ûntjouwing by te stjoeren, mar dat slagge oant no ta net, wat hiel frustrearjend wie. Trochsette dus. En fierder moat it Skriuwersboun trochgean mei it organisearjen fan har eigen aktiviteiten, lykas it projekt Skriuw! en it Literêr Sirkwy, om sa de Frysktalige literatuer tichter by de minsken te bringen.’

Links nei muzyk:

Skift: http://www.youtube.com/watch?v=sAsuKpZHDh0
Anneke Douma: http://www.youtube.com/watch?v=dS1AVm2C9G8
Rudmer de Vries: http://www.youtube.com/watch?v=HlM2Vm2N9pE
Ernst Langhout: http://www.youtube.com/watch?v=WGYj7sYNxOA