Sytse Jansma reizget fan ’t oerwâld nei de stêd

In jier as njoggen lyn rûn Sytse Jansma mei syn kammeraat Sito Wijngaarden op ’e Foarstreek yn Ljouwert. Se hiene doe ûngefear it folgjende petear:‘Hasto wolris heard fan Hjir?’
‘Dat is in literêr tydskrift, dochs?’
‘Ja, sille we derhinne?’En sa bedarren Sytse en Sito yn Wiuwert by Piter Boersma fan Hjir yn syn kantoarke. Se hiene yn dy tiid in website dêr’t se wat wurdboarterijen op setten.
‘We lieten him de website sjen, en dat wie echt …,’ laket en skodhollet Sytse, sûnder it fierder te typearjen. It dichtsjen wie begûn as puberale boarterij, ‘út ’e gein wei’. Doe’t er in jier as santjin wie lies er Jan Hanlo.
‘Witst wol, dy fan it gedicht ‘Tsjilp’. Ik tocht: Huh!? Binne dit gedichten? No, dan kin ik it ek wol!’‘Piter beseach de website en sei: stjoer mar wat yn,’ fertelt Sytse yn syn Harnzer kapiteinswente, ‘en doe’t úteinlik myn earste gedicht drukt stie, joech my dat in boost fan selsfertrouwen. Doe bin ’k ek yn ’t Frysk trochgongen.’Yn april 2008 debutearre Sytse Jansma mei syn dichtbondel Wa’t tate seit moat ek whisky sizze. Op ’e achterflap fan ’e bondel stiet: ‘Fersen dy’t as skippyballen stuiterje tusken de hynders.’ In tige rake typearring dy’t rjochtstreeks ferwiist nei in filmke op ’e dvd dy’t by de bondel heart, wêryn’t de skippyballen ynslaan as slowmotion kometen. De fersen binne folslein anargistysk en stuiterje alle kanten op. Je begripe der meastentiids neat fan, mar dat is de bedoeling ek net, docht de dichter út ’e doeken. Sytse Jansma komt laitsjend op ús ta mei in kroade kikkerts.

As de jûn falt stean ik op it útsjochpunt yn Harns – dêr wêr’t deis de âlde mannen sitte – en genietsje fan it gearwurkjen fan it útsjoch oer it waad en de whisky yn myn liif. It wetter leit der as in spegel by, mei dobberjende seefûgels as driuwende mollebulten derop. Der is suver gjin lûd te hearren. De grutte leistienwolk en de twa basaltbôgen fan de pier lykje wol grouwe grize streken op in abstrakt skilderij. It is noch te betiid foar stjerren, mar dêrfoar yn ’t plak binne griene, reade en giele ljochtstippen ferspraat yn ’t waadpanorama.
De whisky ha ’k krigen fan Sytse Jansma, as ik by him op besite bin om oer syn bondel te praten.

Earst drinke we kofje mei in plak koeke en healwei it petear freegje ik my ôf oft Sytse net wat ferjit.
‘Moatte we der net in pilske by ha?’ freegje ik.
‘Pilske? Whisky tink,’ seit er, en hy komt oerein, ‘wolst in goede whisky fan my ha?’
Hy rikt oer my hinne nei in smelle hege kast. Dy kast stiet fol mei ferskillende soarten whisky en oare dranken.
‘Wat wolst ha? In lekkere rokerigen-ien?’

As er de glêzen folle hat mei de Bowmore Legend pakt er de laptop derby en lit er my in filmke sjen mei de grutste sûper út ’e wrâldliteratuer: Charles Bukowski.
‘Yn ’t filmke,’ fertelt Sytse, ‘is er yn in praatprogramma en op in stuit set er de flesse oan ’e mûle, en seit tsjin in frou dat se minder eamelje moat en de skonken faker wiid.’

Tink no net dat Sytse Jansma in healwize sûper is. Hy lest ’m wol op syn tiid, mar it is earder in behearske genieter dy’t aktyf yn ’t libben stiet. Tegearre mei Sito Wijngaarden hat er in tal jierren it Literêr Sirkwy organisearre, hy sit yn ’e redaksje fan ensafh, en hy fertsjinnet de kost as learaar op in basisskoalle. Sûnt ferline jier is er boppedat dwaande mei in stúdzje dosint byldzjende keunst en foarmjouwing. Hy lit my in selsportret sjen fan hoe’t er yn ’e koarte broek oan it joggen is.

Mei Wa’t tate seit moat ek whisky sizze hat Sytse gjin maklike bondel skreaun, men moat der echt foar sitten gean en jin der miskien wol even ta sette. Dat docht Sytse mei sin.
‘Besykje hjir ek mar ris nei te sjen,’ seit er.
Yn syn fersen wol er de kompleksiteit en de nuveraardichheden fan it libben en de wrâld net fange yn in rûn gehiel, mar wol er krekt rjochtdwaan oan de gaos om ús hinne.
‘Ik pak dy gaos, dat fyn ik moai. It is muoilik te begripen miskien, mar ik mei graach ferfrjemdzje, minsken mei myn gedichten fernuverje. Dat se op it earste gesicht tinke: No, wat dit no wer is?’

Oan ’e oare kant hat Sytse ek in logika yn ’e bondel oanbringe wollen. Sa is it gehiel te lêzen as in reis fan it oerwâld nei de stêd. Mei dy reis wol Sytse ferslach dwaan fan de somtiden ûnwisse ferhâlding fan de minske mei syn omjouwing. ‘In persoan siket kontakt mei de wrâld om him hinne en prebearret fan alles, mar bliuwt wrakseljen mei himsels.’
Goed besjoen toant Sytse ús twa typen ferfrjemding dêr’t in minske mei te krijen hawwe kin. Yn it grut rekket er oan it ferfrjemdzjen fan de stedsminske fan ’e natoer. Foar syn stúdzje byldzjende keunst bûcht er him op it stuit oer it wurk fan de keunstskilder Edward Hopper, dêr’t neffens Sytse ek de ferfrjemding fan de moderne minske yn in stedske omjouwing út sprekt.
Yn it lyts docht de bondel ferslach fan de muoite dy’t in minske ûnderfynt om út in folslein nije omjouwing wiis te wurden. ‘Hoe frjemder de omjouwing foar dy is, hoe bewuster ast dy fan dysels bist,’ wit Sytse út ûnderfining.
Op reis troch it Surinaamske oerwâld fielde er him ferfrjemde fan de omjouwing. ‘Yn ’t oerwâld begriep ik de wrâld net mear. De gids hearde in fûgel en wist: no kin der wat gebeure,’ leit er út, ‘der wie in fûgel dy’t se de plysjefûgel neame. Ast dy hearst dan is der in rôfdier yn ’e buert.’

De reis nei Suriname en de nije dingen dy’t er dêr belibbe hat, ha in boarne fan ynspiraasje west foar de dichtbondel. ‘Doe’t ik wer thús wie kamen de gedichten op, mar ek wol foar de reis, troch deroer te fantasearen. Ik frege my bygelyks ôf wat ik dêr hawwe soe oan de dingen dy’t ik hjir wit.’
Hieltyd makket Sytse it lûd dêr’t er oer fertelt, bygelyks dat fan de plysjefûgel, en laket der dan breed by. Yn guon fersen komt dy ferwûndering oer it oerwâld en syn lûden sterk werom. Op in frisse en luchtige wize. Sa as yn dit fers:

oerwâldwurd

sinnestekstekswit
plysjefûgellûd
wetterflesserêst
papierbasthûd
bloedblêdsop
kûgeleamelderbyt
readeachswel
memmeboarstberch
brokkolyboskgrien
blauwe slipperyndiaan
kassavekoker
knyflokkoarste
tillefoanbeamgalm
skyldpodskyld
tapierbonkefluit
sûkerfingerbanaan
beamtyksprong
wurdboekwurd

By it lêzen fan dit fers kinne je even priuwe fan de betizing dêr’t Sytse yn bedarre is as it oerwâld om him hinne kwetteret en docht. Hy skreau it fers ek yn it oerwâld. Miskien wol op in sûkerfingerbananeblêd. Doe’t ik it fers lies tocht ik, as ik no in poddestuoltsje ite soe, dan begjinne dy wurden noch te dûnsjen!
It grien fan it oerwâld komt út de fersen op je ta. En yn dy griene jungle is de minske mar lyts. Dat lit Sytse sjen troch it ûnmjitlike wâld te ferbyldzjen as it brokkolybosk mei brokkolyboskminsken. Dat byld hat er opdien yn it fleantúch doe’t se ôfdaalden boppe de beamtoppen fan it Amazonewâld.
‘Jezus!, tocht ik, krekt brokkoly! Sa lyts, mar ek de struktuer dy’t de beammen fan boppen ha.’

De gids, Maclon Paulus, dy’t troud is mei in nicht fan Sytse, fertaalde it fers nei it Saramakkaansk, de oerwâldtaal, en spruts it yn. [te beharkjen op de dvd]. Foar brokkoly hat it Saramakkaansk gjin wurd. De griente dy’t Sytse brûkte om it oerweldigjende wâld te befetsjen groeit yn it oerwâld net.
Us harsens ferbyldzje suver automatysk eat nijs dat we observearje. Sa hearde Sytse yn it oerwâld op in moarntiid ris in generator. Tocht er.
‘Ik lei yn myn hingmatte en hearde in lûd dat ik min thúsbringe koe. De oare deis fertelde de gids dat it brulapen wienen.’ Sytse docht in groep brulapen nei en ferfolget: ‘En dan ynienen heardest de hoofdaap: WHUH!!, witst wol, sa fan, en no allegear de bekken ticht,’ laket er, ‘en ik miende dat it in generator wie!!’
Hy sjocht my laitsjend oan en slacht him op ’e knibbels.

Sytse hat in fassinaasje foar gaos en ferfrjemding. Guon fan de gedichten yn ’e bondel lykje in eruptive gaos.
‘Yn bepaalde gedichten giet it mear om muzikaliteit en lit ik de betsjutting wat los,’ seit er, ‘ik sit dan achter it buro en gean gewoan troch mei skriuwen, gewoan troch mei skriuwen. Elke sprong, hoe gek ek, dy’t yn my opkomt skriuw ik op. Sa frij mooglik. En as ik dy gaos ien kear ha, dan kin ’k begjinne te skaven.’
Hy mei de wrâld graach even op ’e kop sette.
‘Ik fiel my better op myn gemak yn in gaotyske omjouwing,’ seit er.
Mei dy wurden oerraast er himsels miskien wol wat, mar hy is der yn elk gefal net skruten foar. Sa iet er op Pinkpop ris in truffel.
‘Ik krige in rare trip en dy hat my oan it tinken set. We kinne de wrâld as ús ynterpretaasjes derfan. Us harsens sitte fol mei koades dêr’t we ôfhinklik fan binne om de wrâld om ús hinne te begripen.’

Je soene sizze kinne dat de moderne minske in bulte fan sokke koades kwytrekke is. ‘De moderne minske is fierstente ôfhinklik fan technyk,’ fynt Sytse, ‘boeren, bygelyks, steane folle tichter by de natoer.’
Yn it Surinaamske oerwâld murk Sytse syn eksistinsjele ferfrjemding as Harnzer stedsminske op. Hy fertelt: ‘Op in stuit frege de gids: Willen jullie ara’s zien? No, jawol, seine we. En doe plukte de gids it ien of oare blêd en wriuwde dat oer it lemmet fan syn kapmes.’
Sytse glimket en sakket mei syn glês whisky yn ’e stoel.
‘Dat wit ik net hjir yn Harns, hoe’t ik in akster roppe moat …’