It jier 2009 is al aardich op streek. De maaitiid mei alle fuortplantingsargewaasje lit him wakker sjen en wat die ik? Ik lies oer hel en faaiefjoer yn De Godlike Kommeedzje, de Fryske oersetting fan Dante syn La Divina Commedia.
Yn ’e earste helte fan de 14e ieu beskreau Dante Alighieri mei dit epos yn trije ‘skiften’ fan elk 33 gedichten (canto’s) syn spirituele reis troch de hel, it faaiefjoer oant en mei syn reisdoel: de himel. Elke canto bestiet út foech 100 terzinen (trijerigelige strofen).
3, 33, 100: foer foar de getallesymbolisten. De trije as symboal foar de Hillige Trije-ienheid, 33 wie de leeftyd fan Jezus doe ’t er stoar en 100 is in getal dat perfeksje symbolisearret.
It wie yn dy tiid gewoan en skriuw literêr wurk yn it Latyn. Dante hat lykwols keazen foar syn memmetaal, it Italiaansk, om krekt te wêzen foar it Florentynsk dialekt.
Foar de tagonklikens fansels in boppeslach en boppedat foar Dante ek wichtich om’t er yn syn ‘godlike komeedzje’ keazen hat foar in ‘omearmjend rym’ ABA BCB CDC. Om dat foar de hiele lingte fan sa’n mânsk wurk fol te hâlden is in hiele toer en dan kin men him it bêste rêde yn de eigen (memme)taal.
Yn Dante syn tiid gie men der fan út dat de ierde it middelpunt is fan it bestean en it hielal der om hinne draait. De saneamde geosintryske fyzje. It wrâldbyld wie sa dat de iene helte fan de ierde bestiet út lân en de oare helte út see. It sintrum fan it lân is Jeruzalim en it sintrum fan de wetterige helte is de Louteringsberg/it Faaiefjoer. En ûnder de ierdkoarste huzet Lusifer, dêr is de hel.
In reis troch dy hel en dat faaiefjoer docht ien trouwens net gau tinken oan in komeedzje.
Dus eefkes foar it goede begryp; in komeedzje begjint mei ellinde en einiget yn freugde. Dat yn tsjinstelling ta in trageedzje dy’t einiget yn mineur. It eigenskipswurd ‘godlik’ is der trouwens letter troch Bocaccio by betocht. Dante neamde syn wurk gewoan ‘myn komeedzje’. Mar Bocaccio wie sa út ’e skroeven oer de kwaliteit en de ferhevenheid dy’t út it wurk spruts, dat er dy kwalifikaasje deroan taheakke.
It oersetten fan dit epos smyt al jierren argewaasje op yn letterkundige rûnten. Moat it streekrjocht oerset wurde mei behâld fan de struktuer en it rym? Of kin der keazen wurde foar in proaza-oersetting? Hokker kar der ek makke wurdt; foar- en tsjinstanners binne der altiten en elke kar docht op de ien of oare wize mear of minder ûnderstek oan it orizjineel.
Albert Verwey hat der bygelyks yn 1923 foar keazen en set it wurk oer mei behâld fan de froulike rimen en om in foarbyld te jaan oer hoe’t der debatearre wurde kin oer ‘The Do’s and Don’t’s’ by it oersetten sitearje ik Martinus Nijhoff.
Hy weeft ôf mei Verwey syn oersetting, al is er in foarstanner fan in poëtyske oanpak. Proaza-oersettingen fan de komeedzje fine hoe dan ek gjin genede by him:
(…) Mijn tweede opmerking betreft het rijm. Noch de proza-vertaling van Boeken, al is dit proza dan ook nauwkeurig tekenend en hier en daar kernachtig, noch de rijmloze van Kok, al is hier in metrische vorm de letterlijke tekst op de voet gevolgd, zijn in staat de lezer in de gespannen, in zekere zin opgetilde staat te houden die voor het lezen van meer dan één zang achtereenvolgens nodig is. Verwey en Rensburg hebben gelijk: de Commedia is een rijmgedicht en zelfs een gebrekkig bereiken van dit essentiële is boven het vrijwillig zwichten naar een lager plan (lês proaza, EdG) te verkiezen.
En hy ferfolget syn betooch dan mei in opmerking oer it rym:
Maar nu een zuiver technische kwestie, een kwestie van gehoor. Verwey merkt terecht op, dat al Dantes rijmen tweelettergrepig zijn. […]
Belangrijker echter dan het vraagstuk van de ‘voorraad’, had dat der kwaliteit moeten zijn. Want een tweelettergrepig rijm in het Italiaans is niet hetzelfde als in het Nederlands. Het verschil schuilt vooral hierin, dat de tweede lettergreep, die het rijm slepend maakt, in het Nederlands bijna aanhoudend door een stomme e, daarentegen in het Italiaans door alle vocalen van het alfabet gevormd wordt. Waarbij men nog dient in ’t oog te houden dat de Nederlandse stomme e meestal in een gesloten, de Italiaanse volle klinker merendeels in een open syllabe optreedt. Die eindeloze herhaling van stomme e’s in de tweede lettergreep werkt, ondanks de grootste voorraad van klankwisseling in de eerste, voor een gevoelig oor op de duur onherroepelijk eentonig. De klassieke Fransen en Hollanders hebben dit bij de samenstelling van hun alexandrijnenvorm ook terstond ingezien, en zowel Racine als Vondel wisselen paren van staand en slepend rijm beurtelings regelmatig af. Hetgeen bij het verkrijgen van het eenvoudige voordeel van over een rijker woordkeus en
[p. 79] dus een nog rijker rijm te doen beschikken, het nadeel van een mogelijke eentonigheid der klankloze uitgangs-e’s vermijdt. Waarom zou men dit bij een vertaling van zulk een groot ‘rijmgedicht’ in terzinen ook niet in overweging nemen? Waarom niet mannelijk en vrouwelijk rijm om beurten gebezigd, waarbij de Nederlandse rijmkracht ten volle in werking zoude zijn gesteld en dan werkelijk in niets tegenover het Italiaans had behoeven onder te doen? […]
Dat sa. In kwestje fan ‘Damned if you do, damned if you don’t’.
En sa binne der ûntelbere artikels oer wat de bêste manier is om in wurk as La Divina Commedia oer te setten.
Elke taal hat sa syn beheinings en mooglikheden en hokker dat binne yn it Frysk kin no dus ek ûnderfûn wurde. Dat oer dy beheinings en mooglikheden lit ik lykwols oer oan de gelearden. Faaks foar guon fan de ensafh-lêzers in moaie útdaging en kom mei in moai essee hjiroer.
Oersetter Piter Wilbertus Brouwer, hat keazen foar in proaza-oersetting. Neffens Nijhoff net in sterke kar en Brouwer komt yn syn ynlieding ek net mei arguminten foar syn wurkwize. Faaks mar goed ek. Dan kin in lêzer, dy’t De Godlike Komeedzje eins gewoan lêze wol, sûnder alle bagaazje fan letterkundige aard, it ferhaal opnimme. Opgean yn de blik fan in skriuwer/dichter fan de 14e ieu, de bylden fan de hel, it faaiefjoer en de himel. Meigean yn syn spirituele ûntjouwing.
De Godlike Komeedzje is ien fan de wichtichste literêre wurken yn de wrâldliteratuer en dêrtroch is der in alderferskuorrend soad oer skreaun. Ut de wittenskiplike hoeke wei, út de religieuze hoeke wei en somtiden wit je it ferskil net iens.
Dat kin de latte aardich heech lizze en ien der fan wjerhâlde en lês sis mar in tabula rasa Dante’s wurk. Ik hoopje net dat dat altefolle it gefal is, want it ferhaal is gewoan te nijsgjirrich om lizze te litten. En dan no ek noch yn it Frysk!
No freget Dante fan de lêzer wol in soad kennis fan symboalen, persoanen en polityk en oan ’e ein fan elke canto hat Brouwer dan ek in taljochting skreaun. Boppedat stiet oan ’e ein fan elk fan de trije haadstikken in list mei trefwurden/nammen. Sa kin men dôchs sa no en dan eefkes wat opsykje.
Brouwer syn oersetting lit him noflik lêze. De taal ‘rint’ lekker. Elke jûn foar it sliepen in canto as wat lêze en dêroer, yn de bytide moarnsoeren as de sliep al wat lichter wurdt wat oer prakkesearje. It moat suver wenne dat ik it boek úthaw.
It boek sjocht der kreas út en is set yn in moai grutte letter en dat befoarderet it ‘noflike lêzen’ ek. De útjouwer fertsjinnet der in komplimint foar.
Dante Aleghieri
De Godlike Komeedzje
(oerset troch P.W. Brouwer)
Ujouwerij ELF, Ljouwert 2008
By de presintaasje fan dit boek hâlde útjouwer Eric Hoekstra in ynlieding, hjir te lêzen.
Ujouwerij ELF is de Stifting Elektroanyske Letteren fan Eric Hoekstra (http://members.chello.nl/e.hoekstra8/elf.htm)
Piter Wilbertus Brouwer sette earder al Erasmus syn Stultitiae Laus of wol De Lof fan de Healwizens (2001) en Thomas More’s Utopia (2002) yn it Frysk oer, beide ek útbrocht troch ELF.