Swalkje troch Súd Amearika

It is drok op Plaza de la Indepedencia yn Mendoza. It is jûns let en ik rin oer it parkeftige plein. Oeral steane kreamkes mei folk der efter om guod te ferkeapjen: ringen, hânwurkjes, portretten, sjaals, selsmakke bier en wit ik wat mear. Se sjogge my rinnen, de toerist, mar der wurdt net roppen sa as yn Peru. Dêr drave se efter je oan, roppe, hâlde je hast tsjin, hjir net, it is in fredige stiltme. Twa muzikanten meitsje muzyk op enoarme panfluiten. It past by it park, by de hite simmernacht. Nee, ik wol neat sjen fan al dy sûvenirs, it komt my, earlik sein, nei twa moannen Súd-Amearika, de kiel út. Al dy artesanias mei moaie oanbiedingen foar toeristen. Hast alles komt út it selde soarte fabriken. Ik rin hastich troch oant ik in kreamke sjoch mei in man dy’t sels bier makket. Hy stiet mei in flink glês fol yn de hân. Oft ik ek wat wol. Jawis, en sa drinke wy mei ús twaen slok om slok syn glês leech.

Oeral yn it sintrum sitte de minsken op terassen. Der wurdt kuiere, kletst en dronken. Aldere froulju sitte yn klubkes by elkoar. Der is hiel wat ynvestearre yn al dy permanintsjes. Sy kinne it betelje. Wat se dogge? Roddelje en kletse en foarsichtich in slokje sinasappelsop.

Mendoza is in stêd mei in hert, mei libben. Ik ben nei twa jier werom yn Argentinië. En Mendoza is in pracht plak. Argentijnen geane it leafst mei fekânsje nei de kust. Twadde op de list is Mendoza. It is der altyd drok. Dat hiene wy yn Santiago al murken by it sykjen om in hotel. Alles fol. Oant der dan dochs ien, foar flink wat pesetos, in plak hie om ús wurge holle del te lizzen.
 

Oer de Andes
Moarns betiid sille wy op de bus fan Santiago, Chili, nei Mendoza. Der binne mar trije plakken dêr´t je út Sjili wei oer de Andes nei Argentinië kinne. Dit is de drokste´ ruta’ en in pracht fan in reis. Je komme by ien fan de heechste bergen fan Amearika lâns, de Aconcagua mei hast sa´n 7000 meter. En kondors. Altyd dy kondors hjirre! As se mar in pear fan dy bisten sjogge, wurdt der fuortendalik in´ruta turistica´ útset. Alle dagen fleane der dan buskes hinne fol toeristen om it wûnder te besjen. Wat foar wûnder! Ik ha der gjin nocht mear oan. Dy swarte stipkes earne fier fuort yn de loft. En dan besykje dy bisten digitaal nei ûnderen yn je kamera te krijen. Nee, dy kondor yn Blijdorp, dat is pas wat. As bern ha ik him sjoen op in skoallereiske, it is my altyd bybleaun. Dy kondor wie machtich grut. Dy swarte stipkes hjirre? Flut, in yllúzje. Blijdorp, dat is echt.
 

Panoramysk útsicht
It keapjen fan in kaartsje kin min beteare, ha ik earne yn Farsk lêzen. Soe it my slagje om samar it goeie adres te finen en in kaartsje te keapjen? Sûnder gedonder? Sûnder minsken kel te meitsjen? Jawol, de kaartferkeaper is o sa freonlik, hy jout my de plattegrûn fan de bus. Wêr wol ik sitte? Foaroan fansels. Dat woe ik as bern al. En sa is ’t bleaun. ‘Prachtich,’ seit de man, ‘dan krije jo in plak mei in panoramysk útsicht.’

‘En dat foar itselde jild?’ freechje ik. Ja, je binne Nederlanner. Wy groetsje elkoar tige freonlik en ik, mei myn sicht op in panoramysk útsicht, set fleurich op ús hotel ta.

De oare moarns sleept de helpershân fan de sjauffeur ús swiere koffers yn de búk fan de bus.Wy fol spanning op wei nei ús prachtplakken. It falt net ta. Foaroan wis, mar útsicht? De hiele dei sil ik delsjen op it swarte, fan fet glânzjende, hier fan de helpershân. En sa om de hoeke rjuchts is in raamke dêr´t ik dochs noch wat sjen kin fan de Andes en de kondors.

Ik ha dizze reis al in pear kear makke. Alle kearen fyn ik de spoarbaan oer de Andes hast it moaist. De bergen binne ymposant, de kleuren, it woeste lânskip, mar dy spoarbaan dêr´t al tweintich, tritich jier gjin treinen mear oer ride, dat is och sa moai. It hat in enoarm karwei west om it oan te lizzen. Der is hiel wat jild yn stutsen, want je komme samar net mei in spoarbaan fan de iene ein fan de Andes nei de oare ta. Alles is der noch, de seinen, de stasjons, de oerkappingen fan golfplaten tsjin sniestoarmen. It is allegearre sa freeslik ferlitten.

Twa jier lyn ha ik allinnich troch it âlde grinsstasjon Sjili – Argentinie bandere. In pear hûndert foto´s nommen, want soks sjogge je nea wer. De wyn blaast troch de golfplaten fan gebouwyn dêr´t gjin minsk mear komt. De spoaren lizze der allegearre noch. Of hâlde samar op en begjinne tweintich meter fierder wer op ´e nij. Buordsjes jouwe de ´pasageros´ oanwizingen hoe´t se nei de dûane rinne moatte. Gjin minsk sil dy kuier ea wer meitsje. En oeral is de wyn dy´t om it kompleks hinne jaget. De golfplaten skuorre, kreune hast. It iennichste wat ik mis is Toots Tielemans. Hearlik sa´n jankdeun, dan is sa´n ruïne echt kompleet..
 

Monumint
Neist ús yn de bus sit in monumint fan in frou. Se is moai op wei nei de santich en se docht der alles oan om it ferfal te kearen. Sa útbundich, mei sa´n ynset, it minsk is sels al in keunstwurk mei in liif as in kastiel. Op it busperron yn Santiago seach ik har al hiel stadich en foaral ‘fernaam’ ferwegen. It gesicht sit fol restauraasjespoaren en in flamjend bosk blûn hier, of in prúk, is in moaie ôfrûning fan dit kompleks. Oeral hingje halskettingen oan it grutte liif, alle fingers hawwe op syn minst ien ring, en dan noch in heale meter earmbannen oan beide kanten fan dat liif, it liket hast wol of se in pantser oan hat. Walküre, Wagner is myn asosjaasje. Noch in helm op en se liket sa op de Dútse postsegels dy´t ik as jonge sammele. De hiele reis wurdt se belle. Dat is it iennichste lûd yn dizze bus.Gjin film, neat. Stilte en al dy útsichten dy´t ik mis. Bin ik dochs noch troch sa´n kaartferkeaper bedondere?

Op de grins mei Argentinie moatte wy in oere wachtsjen. Alles wurdt kontrolearre. De Argentijnen binne meastentiids net de minsten, mar de Sjilenen, dy hawwe der nocht oan. Foaral as je it lân yn moatte. Je meie gjin fruit, tsiis of soksoarte guod it lân yn bringe. Mei jo koekjes of appels binne je in gefaar foar agrarysk Sjili. Ien ferkeard bistje by je en de hiele Sjileenske boerestân kin yn de ww. Sa is it tinzen fan de Sjilenen. Wy hawwe it goed murken. Yn Bolivia hiene wy op de enoarme sâltsee by Yuyuni in moai stik kaktushout meinaam. Hast sa´n hundert jier âld en kroandea, dus wat soene de Sjilenen? No, de Sjilenen wiene hielendal oerémis. Sa kamen wy it lân net yn. ´Dat stik hout is in gefaar. Hjir mei dat guod en lit no alles mar ris sjen wat jimme yn dy koffers hawwe.´ De Sjileenske steat is no eigner fan ús o sa moaie deade stikje hout.
 

In hotel mei bisten
De jûns noch net sa hiele let steane wy foar ús hotel yn it hert fan Mendoza. In grutte sjike entree mei in bewaker foar de doar. Dêr moasten wy wer efkes oan wenne. Yn Peru stiet hast foar alle hûzen wol in bewaker, Servicio Seguridad. Doe´t wy yn Sjili kamen wie dat it earste wat opfoel: nearne in bewaker. De doar fan de hotels steane gewoan iepen. Yn Peru sitte alle hoteldoarren op slot, leafst in bewaker der by en noch in kamera der op. It joech sa´n feilich gefoel yn Sjili, alle misdiedigers binne blykber earne oars, yn alle gefallen net yn Sjili.

Hjir yn Mendoza is wer ien mei sa’n kûgelfest om it liif. De minsken by de resepsje binne freonlik mar op in wize, ja, wat sil ik sizze, wat glûperich, wat krûperich. De hal is grut, de baly hast tritich meter lang.. Earst mar efkes freegje oft wy de keamer sjen kinne Dat is oeral nedich, want oars wolle se je mei in protte wille de minste keamers jaan. Foar itselde jild. It helpt, der wurde fuort oare kaaien helle En dan de keamer, och godske, it is aardich, mar foar dit jild? In televyzje is der ek. Lyts byld en tweintich kanalen. Dat binne wy oars wend. Meastentiids sechstich oant tachtich kanalen. It swimbad sjocht der moai út, mar wy fiele ús hjir net te plak. Kinne wy wat oars? De hotels sitte fol, wy beslute sa gau mooglik wat oars te sykjen. Wat bekommen fan de reis, fleane wy fan de iene hoteldoar nei de oare. En o wûnder, mar in pear blokken fierder is in hotel. Ienfâldich, mar goed. De televyzje hat tachtich kanalen. Wy hawwe gjin swimbad, mar och, sûnder dat giet it ek. Mei in jonge fan sa´n tweintich jier rinne wy in set keamers troch. Hy is freonlik út himsels, wol helpe om in goed plak foar ús te finen. It komt allegearre foar elkoar. Oant moarn!
 

Iten
Fan it iten yn Peru en Sjili binne wy net sa kapot. Meastentiids in stik fleis, mei de kar út patat of rys, of rys of patat. Mendoza hat in pracht restaurant, Las Tinajas. Je bitelje 18 pesos, in dikke fjouwer euro en dan hawwe je de kar út 140 gerjochten. Sjinees, Italiaansk en fansels it Argentijnske fleis dat yn alle soarten en dikten boppe in grut fjoer leit te dampen. Wy hiene earder yn Las Tinajas west en wisten hoe gefaarlik soks is. En no, no soe it wer heve, want wy fûnen dat wy der rjocht op hiene nei twa moannen patat etc.

Ik sil der net oer útwreidzje wat der nei it stikje geit allegearre noch by my yn gie. Doe’t wy ta de doar út kamen, fielden wy ús in pear grutte bargen dy’t it swiere liif noch krekt oer de strjitte slepe koene oant de doar fan ús pracht hotel.
 

Flie
Yn de nacht waard ik wekker. In stek. Lamp oan en op ûndersyk út. Jawol, muskiten. Ik der efter oan mei sa’n moaie wite handoek. Dêr sit no in read plak op: syn en myn bloed by elkoar. De twadde wie krekt wat te hannich. It slagge net en ik wie oer de sliep hinne. Wat dogge je dan as skriuwer? Fansels in boek. Ik hie twaddehâns yn Arica it lêste boek fan Jaime Bayly koft. In moai boek, prachtich, mar al gau wie der wat ôflieding. Ik seach wat springen op it wite lekken, donker en hiel lyts. Sa’n bist koe ik. Fjirtich jier lyn hie ik sa’n springer foar it lêst sjoen: in flie.

It wie 1965, fan freonen hie ik it adres krigen fan in goedkeap hotel yn Istanboel. It wie de lêste nacht yn Turkije, de oare deis soe ik op de trein nei Sofia en Belgrado. Yn de trein krige ik yn de rekken dat it hotel my wat meijûn hie: in hiel bosk flieën. Om’t ik fjirtich jier lyn tocht dat je op alles klear wêze moasten, hie ik in flinke doaze DDT by my. It spul is no ferbean, mar doe mocht it. Diskreet gie ik nei de wc en begûn my de klean en it lyf fol te spuitsjen mei it wite DDT-poeier. It wite guod skeat yn wolken út myn himdsmouwen en broeksboksen. Sa ûnderweis troch Bulgarije en Joegoslavië herhelle ik de spuitaksjes noch in pear kear, it jokke mar, de bisten begrepen it boadskip net.

Ik fûn it allegearre ek wol sneu, want ik soe yn Slovenie noch op besite by in Joegoslavyske freon. Kinne je dêr delsetten komme mei in liif fol flieën? Wat moast ik dwaan? Doe krige ik in rie fan ús mem yn myn ûnthâld. Neffens har moasten je de klean op in wyt lekken lizze. Flieen hâlde fan wyt bewearde ús mem. En sa kleide ik my dy jûns yn Celje út op myn spierlik bleate fel. Lei de klean kreas op in grut wyt lekken en lei my del.

In protte klean hie ik al net mear by my om’t ik yn Pergamon, Bergama hast alles ferkocht hie oan in Dútser. Himden, al myn ûnderguod en as tajefte Goethes Faust.

Lichter oan guod en riker oan jild koe ik sa op hûs ta.

De oare moarns seach ik se. Se sprongen fleurich oer elkoar hinne dêr op dat grutte wite lekken. Se boarten in soarte fan ‘haasje over` en hiene hiel wat wille sa mei elkoar.Dat duorre net lang mear want ik krige de ien nei de oar yn de greep.

Us mem hie gelyk. Mar dat wist ik wol, dat hie se, nim my net kwea ôf, dat hat se altyd. En ik? Ik wie fan frjemde smetten frij.
 

Killing fields
De hotelflie tocht dat er ûntkomme koe. Mar nee, hy wist net dat er in ekspêrt boppe him siet. It duorre net lang, der bleau neat fan him oer as in read puntsje yn it wyt.

De oare moarns sette ik ier op de resepsje ta en kûndige flink lûd oan dat ik dy nachts in poojo, in flie, nei de oare wrâld holpen hie. In flie, in piojo, ik balte it út. Oare gasten lústeren mei nei myn ferslach fan de jacht op in flie. Fielden se sels ek al wat? Soene se aanst ek yn de lekkens dûke, soene se miskien aanst ek de koffers ynpakke om te ûntkommen oan de lytse leave springer? Of it oaren fertelle by it moarnsbrea? In flie, in flie, ús hotel hat flieën!

‘Wy geane fuort. No! Dat kin dochs net. In flie yn je bêd!!!’

Ja, ik woe se wol ris flink sear dwaan dy glûperige kopkes fan juster.

De man fan de resepsje begreep it, sei dat it him spiet, begûn hastich te beljen. Miskien krij ik sa noch in koarting, tocht ik. Foar it leed, sil ik mar sizze. In ‘wiedergutmachung’.

Al dat gebel brocht de man net op de gedachte dy´t it earst by my nei boppe komme soe: sa’n man hat rjocht op koarting. Stil lei ik de twahûnderd pesos foar him del. Boppe, by de keamerdoar, wachte it haad fan de hûshâlding. Sy hie heard fan de flie, ik koe sa elke keamer krije dy’t ik mar woe. Alles soe regele wurde. It minsk wie der mei oan.

´Nee,’ sei ik o sa agitearre, ‘wy wolle fuort. No, fuortendaliks. Aanst hawwe wy noch in lading piojos yn de klean!’.

Yn de hal kamen se efter ús oan, of wy in taksi woenen, of se ús helpe koene. ´Nee,’ sei ik mei de lippen stiif op elkoar, ‘wy wolle fuort. En sa gau moochlik! Piojos!’(lûd)

Us trolley koffers riden noflik efter ús oan.

Trije hundert meter wisten wy, dêr is ús nije stee. Dat ienfâldige, aardige, sympathyke, net sa protserige en o safolle goedkeapere hotel.

De namme?

‘Imperial’!
 

Twa Nobelprizen
It is in lyts hûske mei in dak fan golfplaten. Ien gong, twa keamerkes, trije bêden en wat beskieden meubeltsjes. It is it bertehûs fan Gabriela Mistral, Nobelpriiswinner literatuur 1945. Wy binne op in sneintemoarn nei it lytse plakje Vicuña reizge om’t ik wol wat in morbide ynteresse ha yn soksoarte plakken: bertehuzen, stjerhuzen en soks mear. De bus set ús ôf by de Plaza de Armas, in moai grut plein mei ieuwen âlde platanen. En skaad, dat is ek hiel wat op sa’n hite dei. Hoe’t je by it bertehûs komme? Hiel ienfâldich. Je nimme de calle Gabriela Mistral en dan mar fierder. It is in ein yn dy hitte. De âlden wennen net bepaald yn it sintrum fan it plak.

Se hawwe der hiel wat oan dien yn Vicuña, foar de grutte dochter. Neist it hiele lytse hûske stiet in enoarm museum. Hielendal en allinnich foar en oer har, de ûndewizersdochter dy´t hjir yn 1889 berne. Se binne in earm ûnderwizersgesin. Har heit hat nei trije jier syn nocht en rint fan hûs. Se krijt mear klappen, de man dêr’t se fan hâldt makket, tweintich jier âld, in ein oan syn libben, har neef en oannommen soan docht op syn santjinde itselde. Dan hawwe je wat om oer te dichtsjen. En dat hat se dan ek dien. Amor y Muerte binne de haadtema´s fan har wurk. Mei de bondel Sonetos de la Muerte, in oantinken oan de deade freon, wie Gabriela yn ien kear ferneamd yn Chili. Se krige der yn 1914 in priis foar, har earste.

Wat wist ik fan har? Eigentlik neat. Doe’t ik de earste kear yn Chili kaam, tsien jier lyn, seach ik yn Valpairiso in grut monumint foar har. Dat wie ús earste moeting. En mear kamen der ek net. In Nobelpriis winne is moai, mar seit it altyd wat? By ús heit stiene fjouwer tsjokke boeken yn de kost: De Boeren fan de Poolske skriuwer Reymont. Hat immen ea noch wat fan him heard?

Dizze moeting is wat yntimer as sa mar in monumint besjen. It bertehûs winkt, de man by de boleteria sjocht us oankommen. Minsken op syk nei literatuur. Wy binne dy sneintemoarn de iennichsten net. It is der drok.

Ik sjoch dat minsken yn de tercera edad, pensioanearden, koarting krije. De man sjocht ús oan, ik hoech neat te freegjen, wy krije sa kaartsjes mei reduksje. Dan witte je wer, ik bin âld.

Yn it bertehûs hinget in foto fan Gabriela Mistral út 1954.Se stiet yn de doar fan har bertehûs. It is har lêste besite oan Vicuña en it doarpke Monte Grande dêr’t se as bern libbe. Yn 1957 stjert se yn New York oan kanker. Har hiele libben hat se werom wollen nei Vicuña en Monta Grande. Se is der ek begroeven tegearre mei de neef dy’t himsels tekoart die.

Dy besite oan Vicuña is in grut barren. As in keninginne helje se har yn. Taspraken op it plein, in kuier troch de stêd, it sjocht oeral swart fan de minsken. It museum is hast in soarte fan mausoleum. Foar in hillige Mistral. En hillich is se hjir. Se is net in ferjitten Nobelpriiswinner. Har boeken binne te keap, der binne skoallen, pleinen en strjitten nei har ferneamd. En fansels dy kop fan har ha ik hast alle dagen wol in kear yn de hannen: op it moaie reade 5000 pesosbiljet.
 

Pablo Neruda
Dy oare Nobelpriiswinner koe ik wol: Pablo Neruda. In part fan syn gedichten hie ik lêzen en syn autobiografy ek, in fasinearjend boek. Gabriela komt der yn foar. Neruda fertelt er oer syn moeting as jonge mei Gabriela Mistral dy’t doe direkteur fan in skoalle yn syn berteplak Temuco wie. Mistral seach fuortendaliks dat dizze jonge talint hie en hat him holpen.

As je wolle kinne je yn Chili in toer meitsje lâns de huzen fan Neruda. Hy hie der trije. Ien yn Valpairiso, ien op het Isla Negra en in wenhûs, La Chascona, yn Santiago. Se binne alle trije iepen foar publyk, want sa hie de dichter it yn syn testamint bepaald.

Tsien jier lyn bin ik yn it hûs yn Valparaiso west. It leit heech boppe de stêd mei útsjoch op see. It is in labyrint oan treppen, ferbiningen, keamers en keammerkes mei de meast nuveraardig saken.

Dizze kear yn Santiago kuieren wy nei syn hûs heech tsjin in heuvel oan mei útsicht oer de stêd. Dat úsicht is der noch hieltyd, allinnich no stiet er in soarte wolkekrabber yn it paad.

De dichter hat sels bepaald hoe’t syn huzen der útsjen moasten: as in skip, want hy fielde him o sa besibbe mei de see.

It is der drok yn it hûs. Alles is regele, organisearre. Je krije in gids mei, want se litte de minsken net samar troch al dy keamers rinne. Alles is fol yn de grutte en lytse keamers mei de samlingen fan Neruda. Hy moat oan ien tried wei koft hawwe. Al dy samlingen glêzen, skuonnen, in tiger op bêd, spultsjes, skilderijen en wit ik noch wat mear. Kitsch is der wolris húnjend oer skreaun. Ik fyn it wol moai. Frjemd, grillich, geestich. In man dy’t him neat oanluts fan wat oaren tochten.

Yn 1973 nimt Pinochet de macht oer yn Chili. Syn soldaten komme ek nei dit hûs. Neruda leit dan op stjerren yn in klinyk. Hy hat sels net mear sjoen hoe’t se hjir hûs hâlden hawwe. Troch de tún rûn in streamke. Al syn 5000 boeken hawwe se der yn dondere. In part fan it hûs wie net mear te brûken nei dizze ynfaasje, mar no is alles restaurearre, it is hast lyk as yn de tiid fan Neruda.

Ik wit ek wat ik noch wol. Noch in kear nei Chili. En dan nei it tredde hûs.