Swalkje troch Súd Amearika

Alan García, presidint fan alle Peruanen, is in man mei grutte jeften. Foaral om yn it nijs te kommen. No is dat yn Peru as presidint net sa dreech. Der is alle dagen wer in tv-programma ‘de aginda fan de presidint’. Der kin er syn gong mar gean. Gjin inkelde krityske fraach. Hy kletst mar raak. Klink dan en daverje fier yn it rûn. Sa ûngefear.

Hy hat yn syn earste 180 dagen ek al hiel wat út de wei set. Earst syn plan om de deastraf wer yn te fieren. Ja, dit lân hat in hurde master nedich. En dat is hy. It parlemint is tsjin, de sloppelingen! Oprotte dat kongres. Fuort der mei! Der komt in referindum, sa hat er sein. En dan sille we ris sjen. Ha! Doe’t ik begjin jannewaris yn Lima oankaam wie dat hast it eraste wat ik fan him hearde. No is it begjin maart. In referindum? Nea mear wat fan heard. Hat er wis fergetten.

No hat er al wer wat nijsgjirrichs: hiel Peru moat oan de ansjofisk. Dy is sa lekker, sa sûn. It ûnderwiis, it leger, se krije allegearre subsydjes. As se mar ansjofisk ite. En de presidint sels? Dy stiet folút op de tv in boerd ansjofiskjes op te fretten. ‘Hmmmm, wat lekker,’ ropt er de 26 miljoen Peruanen ta.

Wêrom al dat gedoch foar dy lytse bistjes? Miskien blykt aanst dat er in omke hat. Mei in ansjofiskfabryk fansels. Bin ik sa erchtinkend? Nea hear. García hat in omke. En dy omke hat in befeiligingssburo. Dat is in restich idee, sa’n man kinne je betrouwe. Ynienen stiet yn de krante dat dit buro trije ministearjes bewake sil. ‘Kin dat?’ freget de krante La Republica. Dy omke hie dochs meiholpen by it stellen fan in antyk gouden masker mei in waarde fan 100 miljoen dólar? Ut it grêf fan de hear fan Sipan yn Noard-Peru. En no trije ministeries bewake. Sa’n man, kin dat?

‘Ja, dat kin’ seit de minister dy’t der oer giet. Ferline wike hat se har ûntslach nommen, of krigen. Wêrom? In pear omkeapskandalen. Hoe is´t mooglik!

Twa wiken lyn set de Presidint syn fleantúch yn de ferkeap. Wat moat er der mei? Lúkse! Dat hat hy net nedich, hy is sa gewoan. Dat jild kinne je wol sparje. Hy hat der in hiel moai doel foar: it bernesikehûs fan Lima. It is dêr sa erbarmlik. ‘Dat kin sa net langer,’ ropt de presidint it lân op de tv ta. Wêrom er der net earder wat oan dien hat, freget gjin minsk. Syn nijste kampanje: alle Peruanen moatte op tiid komme. Punctualidad! Syn foargonger Toledo kaam altyd oeren te let. Eigentlik komme alle Peruanen altyd te let. En dat kostet Peru jild. As no elkenien op tiid komt, leit García út, dan komt it goed mei it lân. En wa wol dêr net oan meiwurkje? Hy jout in goed foarbyld. Hy noeget de parse út om se it grutte nijs sels ta te roppen. Dy útnoeging komt fansels bij de kranten. Twa oeren te let.
 

De dea yn Trujillo
It is hyt. Ik swalkje troch ien fan de haadstrjitten fan Trujillo. Besjoch wat etalaazjes, fantasearje wat ik allegearre keapje kin. En net meinimme. Ynienen stean ik foar in grut finster, in toanseal mei deadkisten. Dy kin ik wis net meinimme. De doar stiet iepen. Ik bin wat nijsgjirrich. It moat der dochs ien kear fan komme en je wolle je eigen takomst wol temjitte sjen.

Trujillo hat al wat belibbe mei deakisten. Wat jierren lyn kaam der in niño läns. Dat betsjuttet in ûnbidich protte rein mei oeral oerstreamingen. It is foar Peru ien fan de grutste rampen. Trujillo kaam hielendal ûnder it wetter te stean. It wie ferhearend sa as de natoer dan oer it lân giselet. Al dat wetter reage ek oer it cementerio, it begraafplak. En, o skrik, de deaden kamen út it grêf. De kisten dan. No ja, miskien wiene se net goed under de grûn stoppe, se dogge hjir bytiden mar wat. De libbene Trujillinanen seagen skril op doe´t se har deade foarfarren samar foarby dobberjen seagen. Ik moast der oan tinke doe´t ik al dy kisten sa moei op in rige stean seach. Sokke kisten dus.

In man fan al aardich yn de santich kaam op my ta. Tocht miskien dat ik in kiste útsocht. We glimken, we praten wat. It wie in lyts mantsje mei flink wat tearen yn de kop. It wat dûnkergrize hier efteroer kamd. ‘Kom der yn,’noege er my út. O sa hertlik. Ik fielde my hast thús. De man naam my mei nei efteren en dêr seach ik it wûnder fan de saak: in grutte garaazje mei de lykauto´s. Grutte staasjekarossen. Chevrolets, Fords allegearre út de tweintiger jierren. Doe wisten hoe´t se immen bedobje moasten. Praal en Pracht! Oeral sierlike sulveren krullen op de auto’s. Boppe-op in stikmannich krusen. Fansels ek fan sulver. Ien wein wie hielendal ornearre foar krânsen, mar dan wol in pear meter heech. De twa lykweinen fûn ik it moaiste. De weinen foar de rike Trujillianen, it gewoane folk slepe se yn in kiste mei acht man derûnder troch de strjitten . Je steane dan sa wat te mimerjen hoefolle Trujillianen foar dizze weinen boekt hiene. Hiel wat! Je koene it oan de laadplank sjen, it hout wie oantaast, de tsjiltsjes, om de deaden kreas hinne en wer te riden, flink fersliten. De rails ek.

Der kaam noch in twadde mantsje by. Och sa bliid. In Holandés dy´t wat witte wol oer de de dea yn Trujillo. Se strielden. Net sa lang mear tocht ik. Yn it iene mûltsje sieten noch mar trije tosken. No seit soks neat, mar de slyt siet der flink yn. By beiden. Alles hie ik sjoen, útsein de deadkisten. Dy wiene wûnderlik nij. Moai oan de binnenkant, lekker kessentsje, húslik fluwiel, je soene sa te plak wolle. Wat glânzgen dy kisten dochs. Frjemd. Ik joech der mar ris in klap op. Hie ik wolris sjoen by in kremaasje. In man dy´t samar wat klappen op in kist joech. Soks mei dus. No ja, it wie wol in frijmitseler, dy binne wat oars. Dizze Trujillo kist hie in mâl lûd, net dy pracht resonânsje dy´t je ferwachtsje fan in moaie geef eken kist. In fernaam lûd. O leave heare, dy deadkist wie fan plastic, of polyester. Moatte je sa je ein temjitte.? Yn in soart fan keukenferpakking mei in kleurke en giel beslach? Yn Peru wol. It griep my oan, al dy deade Peruanen sa yn it plastic op wei nei dy oare moaie wrâld. Ja ik doar it hast net te sizzen, mar de wjirmen hawwe by it allerlêste proses ek wat foar it sizzen. Komme dy der no wol yn foar harren miel? Hiene se der miskien yn fersjoen en in wjirmenlûkje makke? Ik rin der om hinne, wol no alles wite. Neat te sjen. Mei sa´n kist bliuwe je moai yntakt, je krije sa al it ivige libben. En it kostet neat mear, it is ynklusyf. Komt der wer in niño, stiet Trujillo wer hielendal ûnder wetter, dan komme dy prachtkisten wer nei boppen. Se slaan harsels los út dy sannige boaiem. Sa krijt Trujillo in parade troch de strjitten dêr´t se sels yn Venetie gjin weet fan hawwe. De mantsjes, dizze oersetters, oer de Trujilliaanse Cerberus, soe ik hast sizze, skodzje my de hân. It binne sokke aardige minsken, sa yngoed, liket my.

Ik stean bûten, sjoch nei boppen. No begryk ik mei wa’t ik sprutsen haw, it stiet der yn grutte letters op de muorre: ‘Los Angeles’, de Ingelen.
 

Masters ûnder fjoer
Yn jannewaris en febrewaris moasten alle ûnderwizers yn Peru in test dwaan. De minister fan Underwiis woe no wolris witte wat dy masters yn de kop hiene. Net in protte liet er al foarút merkbite.Van de twahûnderttûzen ûnderwizers hawwe sa´n 180.000 meidien. In steltsje omkommelingen, sa as de minister it ûngefear sei, ferrekten it. Mar dy wienen dan ek lid fan it fakbûn, de Sutep. Maoïsten, gefaarlik lofts warskôget de deftige krant El Comercio.. Se sizze krekt net túch. De minister hat in wike lyn de resultaten bekend makke. En? Ja, it is sa. Fan dy 180.000 ûnderwizers is 47% prosint net by steat om de ienfâldichste berekkeningen út te fieren. Sa kin it net mei dit lân. Der moat wat barre. En ja, wat moat er no barre? It is hiel stil. Hat datselde ministerie der net foar soarge dat der amper easken binne oan de opliedingen. Elkenien kin in pedagogyske akademy begjinne. Yn Arequipa, sa skreau in krante, like it wol op de kninen, sa as der de iene nei de oare akademy by kaam. Easken? Hat datselde ministearje net ensfh, ensfh…

De Sutep hat syn nocht fan dizze minister. Se wolle stake. Stake!!!!! Hoe komme se der by. ‘Hoe doare se!’ ropt minister Chang. Dêr sil ik in ein oan meitsje. Hy hat der wat op fûn. It ûnderwiis wurdt ien fan de grûnrjuchten fan de Peruaan. In grûnrjucht! As je al dy Peruaanskee berntsjes dat rjucht ûntnimme, dan binne jo in misdiediger, dan meie jo oppakt wurde, dan … It komt fêst wol goed mei it ûnderwiis yn Peru. Oer hûndert jier.

De minister? Ach, it is hast itselde ferhaal: in omkeapskandaal. Hy bongelet.
 

Quecha
Spaansk is de offisjele taal yn Peru, Bolivia, yn hast alle lannen fan Súd Amerika.

‘De taal fan de oerhearskers,’ sist in wittenskiplik meiwurkster yn it Raúl Porres instituut yn Lima. Sy is fan yndiaanske komôf. En dy minsken prate gjin Spaansk, dy prate Quecha, de taal ek fan de Inka’s. Net alliniich yn Peru, mar ek yn Bolivia en yn it noarden fan Argentinië, Ecuador en Colombia as ik it goed haw. Sa’n 17 miljoen.

‘Se hawwe ús alles ôfnommen, ús allegearre saken optrongen. Dat groepke is en bliuwt hjir altyd de baas,’ seit de frou. Se mient de ôfstammelingen fan de Spanjaarden.

Yn Peru praat yn it generaal 30% fan de befolking Quecha. Dat binne der sa´n 8, 9 miljoen. Der is wol ferskil, yn Lima wurdt it Quecha mar in bytsje praat. Yn de Andes folle mear. Yn parten fan Bolivia prate de minsken allinnich mar Quecha of Aymara. Ik haw der fan witten. Yn Bolivia hiene wy in jeep hierd mei sjauffeur om wat petroglifen en noch wat nuveraardige saken te besjen. Net safier fan Sucre. Diken binne der net. Allinnich spoaren, of in wei fan liem mei stienguod der yn. We binne al in hiel ein op paad, hawwe al in pear freeslik âlde stienen besjoen as der in man oan de kant stiet. Hij wol mei. De gids freget oft it mei. Ik haw in rom hert, sis ik sels mar. Fansels. It kin. De man moat nei in doarpke earne fier fuort foar in brulloft. Us gids hie der noch nea west. Of wy mei wolle, nei de brulloft. Och ja, wat sil ik sizze, yn prinsipe haw ik neat tsjin feesten. Dus we sette út ein. Dûke mei ús jeep streamen yn dêr´t ús gids ek net wit hoe djip it giet. Ik meitsje foar de dip noch gau in foto. De lêste? Nee, we skuorre der brullend troch hinne. Op it lêst is der in doarpke. Earste bûtenlanners? It soe kinne. De minsken binne allerhertlikst. Der stiet in panne fol sop. We krije allebeide in houten nap yn de hân drukt. Lekker ite! Ik tink mar hoefolle norittabletten ik aanst nedich haw. Mar je kinne net wegerje.

Der is in soarte fan skoalle. De hiele befolking stiet der. De mannen mei dy yndonkere gesichten en grutte hege swarte huodden mei bredde flappen. Alles fan filt. En de froulju ek kleurich yn de klean. Krekt in ansichtkaart. Wy wurde wolkom hjitten en frege om wat te sizzen. Ik oan it wurd. Ik tink, och in lyts grapke, wêrom ek net. Fertel se dat ik út Europa kom, Holanda. Ik tink dat se der nea fan heard hawwe. En lis út dan dat wy ek bergen hawwe, krekt as by harren. Us heechste berch is wol 336 meter. Soene se laitsje, tinke je dan. Je lêze dat je mei in grap de atmosfear sa moai brekke kinne. Ik sjoch om my hinne, nei de atmosfear. Dêr steane se al dy donkere keardels, se sjogge my oan, ik sjoch harren oan. Der lizze djippe sluchten tusken ús, fiel ik fuortendaliks. De sfear? Is dy der? Ik sjoch nei de man fan it wolkom. Dy gniist en seit: ´Och, se fersteane der dochs neat fan, se prate hjir allinnich Quecha.’
 

Underdrukten
It is de taal fan de ûnderdrukten, fan de lytse man. Guon dy´t it wat better hawwe, skamje der harren ek wol wat foar. As je foarút wolle yn de wrâld, dan yn alle gefallen net mei Quecha.

Kinne je Quecha earne leare yn Peru? Amper. Net op skoallen., hjir en dêr op in universiteit as je it nedich hawwe om je, foar je wurk yn de Andes troch de befolking hinne te slaan. Der is gjin krante yn it Quecha, mar in hiel lyts bytsje boeken. Op de TV nea in wurd yn de taal dy’t bygelyks yn Cusco elkenien praat. In taal yn it ferdomhoekje, krekt lyk as de minsken dy´t him prate.

Seis jier lyn kaam der efkes wat feroaring yn. Foar it earst wie er in presidintskandidaat fan yndyske komôf, in Quechasprekker: Alfredo Toledo, in lyts mantsje, begûn syn karriêre as skuonpoetser, promovearre as doktor yn de ekonomy en dan kandidaat foar it presidintskip.
 

It is 2001. Toledo is op reis troch it lân. En ik ek. Hy moat it opnimme tsjin Alan García.
It is de lêste dei fan de kampanje. Ik bin yn Cusco.Toledo sil dy jûn sprekke op it grutte plein mei de katedraal as background. Net foar neat hat er Cusco útkeazen, it is de Inka haadstêd, in symbool. Hy is de ôfstammeling fan it Inkafolk. Sa sjogge de minsken him hjir ek. Yn it Inkalân om Cusco hinne hat yn 1785 noch ien lêste grutte opstân west tsjin de Spanjaarden. De lieding hie Tupac Amaru. It slagge him in hiel ein. Mar op it lêst hawwe de Spanjaarden him te pakken krigen en nei in moai earlik proses waard Tupac Amaru op dit plein yn Cusco troch 4 hynders út elkoar lutsen. De befolking yn en om Cusco begriep it boadskip: hjir stiet de opfolger fan Tupac Amaru. Hy sil ús op wei bringe, fuort út de illinde, fuort út de earmoed.

Oan ‘e ein fan de dei kom ik mei in auto werom fan in ekspedysje troch it Inkalân.Ut de auto wei sjoch ik hoe oeral út de doarpen grutte frachtweinen út ein sette. Allegearre rjuchting Cusco, Plaza de Armas, it plein fan Tupac Amaru.
De frachtweinbakken binne folladen, se moatte stean. De skouders, de koppen komme krekt boppe it skutboerd út. De gesichten steane strak, hjoed sil it heve, se sille him hearre, harren ferlosser. Der waaie flaggen yn dy frachtweinen. De Inkaflach oeral. It is in gesicht al dy frachtweienen yn grutte rigen efter elkoar oan. Al dy hûnderten hollen mei de flaggen der wapperjend oer hinne.

De jûns stean ik ek op it plein. Ik haw wol sympaty foar dy Toledo en foar de saak fan al dy ûnderdrukten. Toledo is gjin sprekker. Ik ferstean der net sa´n protte fan, mar lústerje kin ik wol. Der binne sprekkers dy’t je meislepe. Den Uyl wie sa immen. Dizze man net, hy sprekt houterich. As er in pear sinnen sprutsen hat, stoppet er. Immen oars stiet foar de mikrofoan en ropt in sin. Ik wit neat mear wat. En it hiele plein skandearret dy sin. Ik ek.
 

Toledo Presidint
Op de snein fan dy ferkiezingen bin ik yn Lima. It is de middeis fjouwer oere, Toledo hat wûn. De earste Yndyaanske presidint makket syn entree yn it grutte paleis oan de Plaza de Armas yn Lima. En ik? Ik stean nei in tv-ploech te sjen. De bekende ynterviews: wat de minsken fiele, wat se tinke. Ik fiel wat oan myn pols. Ik sjoch. Myn horloazje stellen.

Dit jier bin ik werom. Net om myn horloazje werom te heljen. Mar wol om te fernimmen dat ek dizze Toledo krekt like korrupt wie as de oaren foar him. En it Quecha? Hat er dêr wat oan dien? Syn Belgyske frou koe it prate. Je soene tinke. Der is neat fan te merkbiten. Ik fertel de minsken, yn Cusco, de Quecha´s, oer it Frysk. Us tv, ús eigen Omrop Fryslân. It nijs yn it Frysk. Hoe´t ik longerje nei dat dekor út de jierren fyftich fan ús omrop en de bytiden wat houterige presintaasje fan it nijs. Dêr yn Peru sprekke miskien sa´n acht, njoggen, miljoen minsken Quecha. Foar harren gjin Omrop Quecha, gjin studio sport yn Quecha, gjin petearen, gjin Quecha soap, gjin hûndert boeken jiers! Wat binne wy dochs ryk!