It publisearjen fan it pamflet Oer Erfskip en Nasjonaliteit hat, neist dat it opskuor joech, ek dúdlik makke dat der ferlet fan mear en eksplisiter ynformaasje wie. Net sasear technise ynformaasje as wol in eachweid op in takomst út Frysk perspektyf wei. Fierders hat it ek bleatlein dat emoasjes in beskate rol spylje sadree’t it oer identiteit en komôf giet. Op himsels hoecht dat net slim te wêzen. Foar in hiele protte minsken is it nij om serieus nei jins identiteit te sjen, om út te finen wat dat seit en betsjutte kin foar jins posysje yn de maatskippij en, yn grutter ferbân, de wrâld. Sjenant wurdt it lykwols wannear’t lju, dy’t ta de kulturele elite rekkene wurde, net allinne blyk jouwe fan harren naïvens, reaksjonêrens en konformisme, mar fral opsichtich besykje sa’n ûnderwerp fertocht te meitsjen en in smet oan te wriuwen. Yn it foarste plak is soks beskamsum – tagelyk ûnderstreket dat it nivo fan wat te uzes foar analytisy trochgiet op pynlike wize. Yn it twadde plak besmodzget dat in diskusje dy’t dêrtroch ûnnoadich yngewikkeld wurdt. Spitich, want dy diskusje is needsaaklik om ta in heldere fisy op de takomst fan Fryslân te kommen. En mei sa’n diskusje doel ik net op it jûnspraten fan in pear stoffige salonfriezen dy’t ûnder it geniet fan in oliif en in glês wyn miene dat it mei harren sizzen te dwaan is, mar in iepen diskusje dy’t liede sil ta aksjes en nije inisjativen.
Foar’t it safier is moat minsken lykwols alle ynformaasje ha dy’t noadich is foar it hâlden fan sa’n diskusje. Lit my dêr dan in begjin mei meitsje.

Doe’t de Steat der Nederlannen yn 2005 de Friezen as folk en nasjonale minderheid erkende, wie dat in belangryk momint. Dêrmei waard oanjûn dat it plak dat Fryslân en syn bewenners ynnimt, oars is as dat fan oare gewesten. Ut histoarys eachpunt korrekt en folslein terjochte. Mar hat sa’n erkenning ek konsekwinsjes, bygelyks op kultureel, bestjoerlik en polityk mêd? Sa’t it him sûnt oansjen lit net. Sterker: de wyn dy’t út De Haach rjochting Fryslân waait is in koloniale wyn, sa skreau Geart Benedictus, earder lid fan de Earste Keamer foar it CDA, noch op 29 april 2012. En Benedictus kin it witte, want dy siet ticht by it fjoer. Spitigernôch befêstige it Earste Keamerlid dêrmei it gelyk fan André Gorz, dy’t yn de sechtiger jierren fêststelde dat der yn heechûntwikkele yndustrylannen sprake wie fan yntern kolonialisme. As foarbyld helle er Frankryk oan:

‘Troch de sintralistise polityk fan de steat is gjin inkele regio, Parys en it Rhônegebiet útsûndere, langer by steat wurk te bieden oan in ridlik persintaazje fan jonge minsken. Der bin gebieten dy’t in ieu lang brûkt wurden bin as leverânsiers fan strategise grûnstoffen, wylst noait tocht is oan it opbouwen fan in yndustry dy’t de eigen grûnstoffen ferwurkje kinne soe. (In punt dêr’t ik letter op werom kom – WS.)’

De geografise konsintraasje fan ekonomise macht en jild hat yn it rike part fan de wrâld in betrekklike ferearming ta gefolch hân fan regio’s, dy’t foar it grutste part troch politike omstannichheden ta perifery wurden bin. Dy gebieten ‘bin troch de yndustriële en finansjele poalen brûkt as reservoir fan hantwurkslju, grûnstoffen en lânbouprodukten. Krekt as de koloanjes fan Europese grutmachten ha dy ôfsidich leine streken oan de metropoalen har sparjild, har wurkkrêft, har minsken levere, sûnder dat hja der rjocht op hiene de kapitalen, dy’t tanksij har wurk by elkoar brocht wiene, op it plak sels te ynvestearjen.’
Grutte gebieten, sa sei Gorz, koene sa ta kriten fan wurkleazens en achterstân wurde, ‘of streken dy’t sa útbrûkt (útkloarke) wiene dat in point of no return berikt waard, dat wol sizze dat se op in punt kommen wiene dat se by in tekoart oan in ridlik persintaazje jonge ynwenners, en by in tekoart oan yndustriële en kulturele sintra, ûnmooglik ta ûntjouwing brocht wurde koene. Somtiden waarden sokke streken ûnbewenber.’

Begjint it al wat bekend yn de earen te klinken? Sûnder de hiele skiednis oer te eidzjen fan it ûntstean fan sintralistise polityk en yntern kolonialisme, kin fêststeld wurde dat it model fan Gorz yndie realiteit is. Noch net yn syn uterste konsekwinsje, mar de útwurking fan dat proses kin wy om ús hinne sjen. De leechstân, krimp en ferskraling fan doarpen (yn guon rapporten al as spookdoarpen omskreaun), de achterstân fan skoallen, de wurkleazens (dy’t foar de krises al grut wie), de braindrain fan jongerein. As it oer it útbrûken fan it perifeare gebiet Fryslân giet, is it point of no return noch net berikt. Mar te uzes wurdt gas en sâlt wûn, sil meikoarten boarrings nei djippe ierdwaarmte (4 km!) dien wurde, krekt as it boarjen nei it saneamde ‘natuerlike gas’ mei behelp fan de slim kontroversjele fracking-metoade. (By fracking wurdt earst in fertikale en dêrnei in hoarizontale boarring yn in stienkoal of klaaistienlaach dien. Dêr wurdt ûnder hege druk fracking-floeistof yn pompt om it ‘natuerlike gas’ frij te meitsjen. Alle kearen as in boarne fracked wurdt, wurdt der sawat 4 miljoen liter wetter, mongen mei op syn minst 20.000 liter giftige gemikaliën en sân yn de gongen jage om de klaailagen of stienkoal iepen te brekken om it gas frij te meitsjen. In part fan de fracking-floeistof bliuwt ûndergrûns, mar op syn minst de helte komt wer boppe mei de oarspronklike gemikaliën der noch yn, mongen mei allegear oare giftige stoffen dy’t ûnderweis nei boppe ta oppikt wurden bin. De steat New York hat fracking wilens ferbean, mar by Blije en Kollumerpomp wurdt it as we speak krekt sa fleurich dien, krekt as yn Eastfryslân, ek in tin befolke en perifear gebiet.)
Mei oare wurden: it yntern kolonialisme soarget derfoar dat der oer ús en sûnder ús beslist wurdt, en dat dêr raar wat achter weikomme kin.

Foar dyjingen dy’t miene dat it allegear wol in slach tafalt mei dy sintralistise polityk en dat yntern kolonialisme, fan betinken bin dat de steat in symboal fan praktise rjochtfeardigens is: Wurdt wekker. Ut in berjocht mei de kop Noorden kan fluiten naar extra geld, LC 2011:

Het Noorden krijgt geen cent uit de stimuleringspot van 1,5 miljard voor topgebieden. Minister Maxime Verhagen van economische zaken ziet vooral brood in de Randstad en Eindhoven. ‘Je moet de euro inzetten waar hij het meeste oplevert’ aldus Verhagen. De minister maakte ook nog een sneer naar de aanwezige commissaris der koningin in Groningen Max van den Berg. ‘Als Groningen CO2-opslag afwijst, heeft dat natuurlijk wel als consequentie dat de investeringen ergens anders terecht komen. Daar mag je dan niet over klagen.’

Verhagen fertolket hjir rjochtstreeks wat bygelyks it kabinet Balkenende 2 ek woe: it saneamde ‘regionaal beleid’ ôfskaffe en it sa frijkommende jild yn de Rânestêd pompe omdat it dêr echt wurkje soe. It is dy masinaasje dy’t mar ta ien konklúzje liedt: de periferisearring fan it Noarden is troch de Nederlânse steat, sûnt de foarming dêrfan, feroarsake.

Behalven in ekonomise periferisearring is der ek sprake fan in kulturele periferisearring. (Miskien moat ik op dit plak dúdlik meitsje dat alles dat op it aljemint komt, mutatis mutandis ek jildt foar East- en Noardfryslân. Net ûnbelangryk.) Sitaat út Top of Holland fan wurkgroep Foarum:

‘De kulturele sitewaasje fan de Fryslannen is in gefolch fan it ekonomys en polityk-planologys opgean yn de Nederlânse en Dútse steat. Dat proses fan opgean yn dy steaten hat oer it generaal in saak west fan ienrjochtingsferkear, dêr’t de Fryslannen folle mear ôfstien ha as weromkrigen. Dêrom kin de Fryske kulturele sitewaasje omskreaun wurde as ien fan hast folsleine oerhearsking troch de Nederlânse en Dútse steatskulturen- talen. De lytse diken dy’t de Fryske Beweging dêr tsjinoer opsmiten hat yn Westerlauwers Fryslân en Noard- en Eastfryslân sil net by steat wêze, dy Nederlânse en Dútse kultuerorkanen op ‘en doer te wjerstean. Dat komt omdat de Fryske taal en kultuer en út it Frysk fuortkommen talen en kultueren lykas dy fan Grinslân en Eastfryslân eins foar waar en wyn lizze en gjin feilige haven ha om op werom te fallen.’

In wierheid as in ko. Sawol de LC as it Friesch Dagblad brûke it Frysk marzjinaal. Fan de literêre blêden is der noch mar ien folslein Frysktalich, en dat is Ensafh. De Omrop hat it finânsjeel slim dreech en stjoert dêrtroch minder út as moatte soe. Utjouwers fan Fryske boeken bin der amper mear; by guon moatte skriuwers sels jild meibringe. De Fryske Akademy fjochtet foar har bestean, krekt sa’t der fjochte wurdt foar it behâld fan de stúdzje Frysk oan de universiteit fan Grins. Op himsels liket de taal aardich boarge yn it ûnderwiis, mar om’t by de ynspeksje de klam op it Hollânsk leit, hinget it Frysk der yn de praktyk mar al te faak wat by.
Dochs kin men net stelle dat soks de skuld fan dizze of jinge is. Earder leit it oan de struktuer fan de nasjonaal-steaten; minsken libje en tinke nei oanlieding dêrfan, wurde dêrtroch foarme.

WAT MOAT DER BARRE?
Nei it foargeande riist fansels de fraach: wat moat dy ‘feilige haven’ wêze foar taal en kultuer om op werom te fallen? Wat moat der dien wurde om it fierder nei de râne ta wurkjen fan de Fryslannen, sosjaal-ekonomys en planologys, op te kearen? Op dy fraach is mar ien antwurd mooglik. Earder skreau ik al dat de erkenning troch de Nederlânse steat fan de Friezen as nasjonale minderheid, as folk mei in eigen nasjonaliteit, tige belangryk wie. Myn stribjen, en dat fan myn nommele foargongers, om de Fryske identiteit sichtber te krijen is in sinjaal, in oantrún foar elkenien om jin bewust te wurden fan it plak dat wy ha, mei it proses en it model fam Gorz yn de achterholle sa’t dat hjirboppe beskreaun wurden is. It hat ek te krijen mei selsbestimming, de frijheid fan it yndividu. As yndividuele frijheid sjoen wurdt as in ûnmisber betingst foar de meast positive ûntjouwing fan dat yndividu, jildt soks lyksa foar in folk. As Fryslân him op de meast positive manier ûntjaan sil, is frijheid yn de foarm fan polityk selsbestjoer in needsaak.
Selsbestjoer is (noch) gjin autonomy. Mar wol de earste en grutste stap dy’t wy yn dy rjochting sette kin. Selsbestjoer is de iennichste wei nei in takomst dy’t yn de meast ideale en logise gearstalling Westfryslân omfiemet, Westerlauwers Fryslân, Grinslân (en Drinte, sa’t de steat dat foar eagen stiet), Eastfryslân en Noardfryslân. De nasjonale steaten Nederlân en Dútslân moatte plakmeitsje foar nije ferbannen fan ekonomise, kulturele en steatkundige aard. Yn tsjinstelling ta wat guon miskien tinke hoecht sa’n stribjen net ta in jin ôfsetten tsjin Nederlân en Dútslân te lieden; soks soe net allinne stom mar ek ûnfoardielich wêze. Oarsom hoege de steaten net benaud te wêzen foar sa’n ûndernimmen. Sterker: om’t Europa it foarmjen fan sokke yntersteatlike, ynterregionale ferbannen stimulearret en stipet, bin se roppen ta in fierdere opbou fan in Europa fan regionale steaten. Beide lannen kin har dêrmei dus posityf ûnderskiede.

Mar earst werom nei selsbestjoer. It ûnderwerp is net nij. Yn ferskillende rûnten komt it al hiel lang op it aljemint, as in reële mooglikheid om sels de takomst op in bettere wize stal te jaan. Yn 1948 waard yn opdracht fan de Ried fan de Fryske Beweging in wiidweidige stúdzje nei selsbestjoer útjûn, skreaun troch Piter Wijbenga, ûnder de titel Decentralisatie – een recht en een noodzakelijkheid. Oant de dei fan hjoed hat dat syn relevânsje hâlden, sij it dat de oanbefellings dy’t Wijbenga oan de ein fan syn ferhaal docht oanpast wurde moatte soene. Mar yn dat boekje jout er op in oertsjûgjende, steatsrjochtlik yntelliginte wize antwurd op de fraach wêrom’t selsbestjoer yndie rjocht en needsaak foar Fryslân is. Sûnder Wijbenga syn wurk hie der gjin Kneppelfreed west en hie de FNP noait stifte wurden, om mar wat te neamen. Opfallend is wol dat yn beide kampen letter de needsaak fan selsbestjoer folslein út byld rekke is. It wie de grûnslach fan de FNP en it sintrale tema fan de partij yn de begjinjierren; en ek by de Fryske Beweging, nota bene de opdrachtjouwer fan Wijbenga, is dat eachweid yn de dize fan de tiid ferdwûn. Sawol de Frysk-nasjonalen as de FB fokusje har inkeld noch op taal en kultuer. Dêrmei spanne se al desennia it hynder achter de wein. Net allinne is it fernederjend om te lekskoaien yn De Haach om krommeltsjes fan wat jin rjochtlik en emosjoneel takomt, mar it is ek net effisjint. Mei in stribjen nei allinne mar kulturele autonomy bliuwt men likegoed ôfhinklik. Inkeld troch selsbestjoer kin taal en kultuer har gerak krije, as it oan ússels is om te beslissen wat it kostje mei en hoe’t it oanpakt wurde moat.

Op ekonomys mêd hâldt selsbestjoer yn dat dy (ekonomise) ûntjouwing autarkise skaaimerken ha moat. Autarky is in ekonomys stelsel wêrby’t in steat of selsstannige regio folslein yn eigen behoeftes foarsjen kin en net ôfhinklik is fan hannel mei it bûtenlân. Omdat soks praktys net kin en winslik is, giet it sec om de skaaimerken dêrfan. Dus krekt as earder gebrûk meitsje fan bûtenlânse technology, wittenskip en jild, mar dat de oantrún ta groei út de eigen maatskippij komt, dat útgien wurdt fan de eigen materiële helpboarnen (gas, sâlt, ierdwaarmte, wyn en wetter), de eigen minslike enerzjy en eigen kreativiteit.
Miskien klinkt soks wat faach. Om ien en oar fierderte konkretisearjen helpe faaks in pear foarbylden út de opset Wet Selsbestjoer Fryslân, in wurkstik dat yn lytse rûnte besprutsen wurdt.:

• It rjocht ta it ferjaan fan konsesjes en fergunningen, en yn it algemien it rjocht fan beskikking oer alle eigen ynkomsten. It ynrjochtsjen fan it eigen finansjeel behear, it tafersjoch dêrop en de beoardering dêrfan yn ferbân mei eigen ynkomsten en útjeften.
• Justysje en finânsjes.
• Direkte en yndirekte belêstings. Gemeentebelêstings. It fêststellen en goedkarren fan havenbelêstings.
• Underwiis. Dêr falle sawol de basisskoallen, it fuortset ûnderwiis as it heger ûnderwiis ûnder. Fierders de Fryske akademy en eventuele universiteiten.
• Agrarise foarskriften. Dêrûnder falle de algemiene lânbou-wetjouwing, hier, ferhier, grûnferdieling, ruiferkaveling, melkerij, kwekerij, fokkerij, túnkerij, oan de lânbou besibbe bedriuwen, grûnferbettering, boskwêzen. It jeien en beskermjen fan bisten binnen de grinzen fan it territoarium. It fangen en beskermjen fan fisk binnen de grinzen fan it territoarium. It kadaster. It wetterskip.

Soks is mar in greep út de kêsten fan de Taheakke List, sis mar de praktise útwurking fan de Wet Selsbestjoer. Ut dy wet fan 16 kêsten helje ik spesjaal foar de FNP en de FB kêst 11 oer it fuotljocht: ‘It Frysk wurdt as haadtaal oanmurken, mar krekt as earder moat it Hollânsk (en de wichtige bûtenlânse talen) goed en mei soarch leard wurde, en yn offisjele ferhâldingen kin likegoed Hollânsk as Frysk brûkt wurde. By it oanlizzen fan appèlsaken moat der in Hollânske oersetting tafoege wurde oan alle akten dy’t yn it Frysk steld bin.’

Sa komt it hynder lang om let foar de wein, ynstee fan der achter, kin de negative spiraal dêr’t ús regio yn sit trochbrutsen wurde. En dat it echt wol kin litte benammen de Faeröer-eilannen en Grienlân sjen. Beide foarmje (sa goed as) autonome gebieten yn it Deense keninkryk. Grienlân, dat yn 1953 beheind selsbestjoer krige, yn 1979 selsbestjoer en yn 2009 hast folsleine autonomy; en de Faeröer, dat yn 1948 fiergeand selsbestjoer ôftwong, kinne Fryslân ta foarbyld tsjinje (yn de paspoarten fan beide wurdt de nasjonaliteit fan de besitter oanjûn, neist de oantsjutting Deens steatsboarger). Wat dêr kin, kin ek hjir. As minsken har mar bewust wurde fan de mooglikheden, fan it gegeven dat in steat in hieltyd feroarjend kompromis fan faak tsjinstridige belangen is en dat men sels dêr stjoer oan jaan kin.

TE LYTS?
Ien fan de beswieren dy’t steefêst nei foaren komme as it oer selsbestjoer en/of autonomy giet, is dat Fryslân dêr te lyts foar wêze soe. Yn dat ferbân moatte sifers sprekke. Fryslân hat sa wat 648.000 ynwenners op 5.748 km2. Lúksemburch hat 500.000 ynwenners op 2.586 km2. (Dêr moat oan taheakke wurde dat Lúksemburch ien fan de bêste ekonomyen fan Europa hat.) Malta hat sa wat 406.000 ynwenners op 1.300 km2. De Faeröer-eilannen ha 49.000 ynwenners op 1.300 km2. Grienlân hat 57.600 ynwenners op 2.175.600 km2. (Gâns minder minsken op gâns mear oerflak. Lykwols is 80% dêrfan iis.) Fryslân is dus grutter as boppesteande foarbylden. En dan ha ik it allinne oer ús provinsje. Utgeande fan in yntersteatlik Fryslân is dat grutter as de rest fan Nederlân, like grut as Switserlân, Istraël, Slowakije en Taiwan bygelyks.

Lit my ris by dat grinsoerstiigjend en yntersteatlik Fryslân bliuwe. As jim dat as in te wyld idee beskôgje, moat ik jim nei it Grundschatzprogramm fan Die Friesen ferwize. Dat is in politike partij yn Eastfryslân dy’t yn har partijprogramma ynsette op krekt dat Fryslân: ‘Eine Grenzen überwindende und europäische Zukunftsregion an der Nordsee.’ De takomst dy’t sy foar eagen ha is in ‘Zukunftsregion Friesland’. Sitaat:

‘Diese Metropolregion verbindet das niederländische Westfriesland, die Provinzen Drenthe, Friesland und Groningen mit Ostfriesland, dem Saterland, den Landkreisen Friesland, Cuxhaven, Dithmarschen und Nordfriesland, sowie die Ländern Wursten, Hadeln und Kehdingen. Dieses Gebiet fasst alle historischen friesischen Gebiete wieder zu einer wirtschaftlichen Einheit zusammen. Nur gemeinsam können wir die bevorstehenden Herausforderungen in den Bereichen Infrastruktur, Wirtschaftsförderung, Küstenschutz und Umweltschutz bewältigen.’

Wir setzen auf die Zukunft! stiet dêr noch ûnder. En sa is it. Ferlykje dat ris mei it benypte politike eachweid te uzes. Die Friesen sette ek grutskalich yn op it opwekken fan alternative enerzjy (wyn en wetter). Dat is mei it each op in skjinnere takomst, mar ek as boarne fan ynkomsten en wurkgelegenheid. Frou Meta Jansse-Kucz, Landtagsabgeordnete, hat dêr by de Upstalbeam-meeting 2012 noch in goed en dreech ferhaal oer hâlden. De enerzjy dy’t se mei de wynmûnens yn Eastfryslân opwekke bringe se net ûnder by in grut enerzjylichaam, mar hâlde se yn eigen behear. It jild dat sa ferstjinne wurdt, wurdt direkt ynvestearre yn de noardlike regio en ekonomy. Boppedat ha se op dy manier har eigen wurkgelegenheid kreëarre. ‘Froeger,’ sa heakke se dêr noch oan ta, ‘hie it regear fan Dútslân it smoar yn as se op wurkbesite nei it noarden moasten. “Dêr stean se altyd mei de hân foarút om jild te biddeljen,” wie it sechje. Mar dat is hielendal feroare. Se komme no om te sjen hoe’t it moat.’

Mei de prosessen fan Gorz yn de achterholle lit Eastfryslân dêrmei sjen hoe’t it yndie moat: sels it heft yn hannen nimme, de natuerlike mooglikheden benutte en sels in (skjinne) yndustry opbouwe.

TA BESLÚT
Fisy. Doelen stelle. Bepale hoe’t dy berikt wurde moatte. Fryslân hat te krijen mei krimp, leechstân, braindrain; mei it útkloarkjen fan boaiemfynsten dêr’t amper ynkomsten foar de regio fan oerbliuwe, mei de oanhâldende driging fan it opslaan fan kearnôffal yn de djippe ûndergrûn, it CO2 dat hjir lyksa dumpt wurde moat. Fryslân is in wingewest en wurdt, lang om let, in stoart. Taal en kultuer, de âldste fan Noard-West Europa, stean ûnder grutte druk en sil sûnder substansjele feroarings ferdwine, dat stiet fêst.

Om dat negative senario oan te pakken ha wy driuwend ferlet fan fisy, fan it stellen fan doelen en fan in praktise wei dêrhinne. Gearfetsjend is dit de takomst út Frysk perspektyf wei:
• Selsbestjoer
• It foarmjen fan in yntersteatlike regio Fryslân/Friesland

De wei dêrhinne. Hoewol’t ferskillende minsken yn ferskillende ferbannen dwaande bin mei dizze matearje, leit it yn de reden dat de polityk hjir mei oan de slach moat. It meast logys soe wêze dat de FNP har ferantwurdlikheid opnimt. Dy hat de basis, de struktuer en de mooglikheden. Mar wit dy partij noch wêr’t se weikomt? Hat dy de moed en de ballen noch? Of hat Fryslân mear fan bygelyks de PVDA te ferwachtsjen? Of moat der in folslein nij inisjatyf op priemmen set wurde om Fryslân fierder te helpen?
Lit ús it dêroer ha.

Boarnen:
WIJBENGA, P. – Decentralisatie – een recht en noodzakelijkheid. Frentsjer 1948
DAMSMA D. – Fryslân en de wrâld, essay. Lanzarote 2003
HOEKSTRA E. – Weg met de Randstad. Elikser 2010
HEMMINGA P. – De aktuele steat fan Fryslân. Ljouwert 2001
DIE FRIESEN – Partijprogramma 2012
FOARUM – Top of Holland? Ljouwert 1995
GORZ A. – Het moeilijke socialisme. Amsterdam 1968
KOHR L. – The breakdown of Nations. Londen 1986
ZEEVALKING, HJ. – Democratie als beeldenstrijd. De Haach 1994

Fierders tal fan artikels fan u.o.
Heechlearaar prof. Dr. Oosterhaven
Histoarikus K. Huisman
Taalûndersiker Pyt Kramer