´Se moatte dea, hingje se op.´ Soks hearre je wolris in inkelde kear om je hinne. By in noflik petear yn in kafee, of by in meeting mei in ´man fan de strjitte´. Dizze kear is it net samar in ´man fan de strjitte´. Nee, it is El Presidente de la Nacion, de presidint fan Peru, Alan García. Hy wol de deastraf ynfiere yn syn lân. Net foar alle misdiedigers. Sa mâl hoecht it no ek wer net. Allinnich mar foar terroristen dy´t bern jonger as sân jier fermoardzje.
Je wolle as presidint wolris wat. Garcia sit no 180 dagen yn it presidintspaleis oan de Plaza de Armas yn Lima. It lân moat no ris sjen dat hy der net om ‘e nocht sit. In lytsichheid: it parlemint wol hielendal gjin deastraf, soks is barbaarsk en wit ik mear. Sa hie it parlemint ferline wike moandei besletten. Twa dagen letter ûntplofte de president teatraal foar de televyzje. De deastraf sil der komme, is it boadskip fan in lilke Alan García. ´Dat parlemint dêr lûk ik me neat fan oan. As sy net wolle, dan sil it folk sels beslisse. ´ Garcia kundiget in referindum oan. Fansels dat hy it winne sil. ´Ik bin der wis fan, 85 % is der foar.´ Yn werklikheid is dat 40%. Yn lytse misrekken, mar it hindert him neat.
It boadskip oan de Peruanen is dúdlik, it parlemint kin, wat de president oanbelanget, nei hûs, de presidint regelt it sels wol. Hiel wat Peruanen fine dat moai, einlings immen dy´t it parlemint ris seit wat se dwaan moatte. Garcia hat ek al hiel wat erfaring op dat mêd. Hy wie earder fan 1985 oant 1990 president. Se hawwe doe ek al sa´n wille fan him hân. Oan ‘e ein wie it hiele lân ien grutte gaos. Terroristen oeral yn it lân dwaande om minsken te fermoardzjen, brêgen en wit ik noch mear op te blazen. Ekonoamysk lei it lân op ‘e rêch. Nee, lit García mar begean.
Flecht troch it raam
Nei´t Fujimori presidint waard en García wer gewoan boarger, is er it lân út flechte. De earme, de plysje siet efter him oan. Hy hie wat knoeid hjir en dêr. No ja, wa docht dat hjir net? ´Coima´ hjit soks, smarre mei jild. In kelner, Octavio, fertelt my dat er net fan doel is in rydbewiis te heljen.
´Wêrom net?´
`No, it is djoer. As ik oanhâlden wurd, betelje ik de plysje in lytse coima. Dat is folle goedkeaper.´
Fan kelner oant presidint dus. Dizze kear stie de plysje letterlik by García foar de doar, hy koe noch krekt troch in raam klimme en weiwurde. In moaie ein foar in eks-presidint, like it. En no? Hy is er wer. Wa wit wat dit lân noch belibje sil. Hy hat dûbele erfaring.
´Held´ Pizarro
It is in moai plein de Plaza de Armas yn Lima. Allinnich no´t ik der nei seis jier werom kom, is der wol wat feroare. Der mist ien grut byld: dat fan Pizarro, de feroverer, de conquistador fan Peru. It is delhelle, Peru hat syn nocht fan dit soarte fan helden.
As ik dit skriuw, sit ik yn de stêd Cajamarca yn it noarden fan de Andes. Yn 1532 wie de Inka-kaiser Atahualpa hjir om wat te swimmen yn wat no noch ´El baño del Inca´ hjit. Hy hie der in legerke by fan sa´n 60.000 oant 80.000 man.
Op it plein fan Cajamarca soene se elkoar foar it earst moetsje – Pizarro en de Atahualpa. Wat in meeting! Pizarro hat him ferriederlik finzen nommen. Kanonnen tsjin wat stienen bilen, wat wolle je. Dizze middei haw ik it gebou besjoen dêr´t Atahualpa nei oerlevering finzen sitten hat. Hy soe it mei goud fulle. En twa kear mei sulver. As er dat dien hie, wie er frij man. De Spanjaarden krigen it goud en sulver mar Atahualpa krige syn frijheid net. Se hawwe him hjir op it plein, der´t ik justerjûn lekker sitten haw te iten, ophongen. In moai begjin foar de kristlike ferovering fan Súd-Amearika. Dêrnei hawwe de Spanjaarden tûzenen, tsientûzenen yndianen ôfslachte. Wol ris fan Potisi yn Bolivia heart? Dêr is de sulverberch. In pear hûndert jier mochten de Yndianen as slaven it sulver út dy berch helje. Foar de sulverfleat en soks moais. Der binne twa oant trije miljoen yndianen yn dy berch omkommen. Se moasten trije jier ûnder grûn libje. Wa´t der dan noch wie, mocht wer op hûs ta.
Yn 1820 hat der in folkstelling west yn de eartiidse haadstêd fan it Inka ryk, Cusco. Hast in tredde fan de befolking is slaaf, kinne je lêze. De ofstammelingen fan de ynka´s. Se binne grouwélich behannele troch de minsken mei de ljochte hûd.
Om alle dagen yn de haadstêd fan Peru it byld fan dy man, de oanstifter fan dat alles te sjen wie hiel wat minsken in griis. It byld is no fuort. Mar Pizarro is der noch wol. Syn lyk leit yn de katedraal fan Lima. Rjochts neist de doar is der in spesjale kapel foar him. Grutte wandskilderingen jouwe in taljochting op it krewearjen, de prestaasjes fan dizze grutte held. Je witte fuortendaliks: hjir leit in hillige, de held fan ljocht kleure Peru, de ôfstammelingen fan de Hispano´s: Santo Pizarro! In moardner yn de katedraal! Op it eareplak!
Huaraz
Yn it hotel yn Lima hearde ik immen sizzen dat it yn de Cordillera Blanca, in streek mei 53 bergen boppe de 5000 meter, moaier is as Nepal. Yn Nepal haw ik nea west, mar soks woe my wol oan. Twa dagen letter binne we yn Huaraz, in moai plak, 3000 meter heech. Gjin monumint te sjen, alle huzen nij. Dat krije je mei in terramotto, in ierdbeving, foaral as dy 7.7 op de skaal fan Richter is.
Oeral om je hinne berchtoppen mei echte snie der op. Noch krekt net raand. We beslúte hjir mar in skoftsje te bliuwen. Je kinne oeral moaie tochten hinne meitsje. Op de lêste tocht wurdt der yn de bus in film draaid oer de grutte ierdbeving fan 1970. It is net om neat dat der yn ús strjitte yn Huaraz noch twa âlde strjitlampen stean. Twa, mei krultjes en sûnder lampen. It is alles wat deroer is fan de strjitte. Alle huzen leine tsjin de flakte, 5000 minsken dea.
Der is ek it plak Yungay. Dêr hiene se ek mei dyselde ierdbeving op sneitemiddei fan dwaan. Yungay krige noch wat mear. Troch de ierdbeving liet der op de heechste berch fan Peru, de Huascaran, 6700 meter heech, in gletsjer los. Mei 300 kilometer yn ‘e oer kaam der in orkaan oan iis, snie en stiennen op Yungay ta. In floed fan 100 meter heech. Yn in pear tellen wie it plak ferdwûn. 25.000 minsken dea under in moddermar.
Jierdeisfeest
Yn ús hotel yn Huaraz krigen wy samar in útnoeging foar de 54ste jierdei fan de baas fan it hotel, de dueño. Dit hotel wie net syn iennichst besit, hy hie mear, wie eigner fan in transportbedriuw, liet passazjiersbussen ride op Lima en wit ik noch wat mear. It ferhaal fan de earme jonge dy´t miljonêr wurdt. Stifter fan in ympearium. Is er dan ek net in moaier namme foar sa´n ûndernimming as Julio César? Fansels net. Eigentlik wist elk wol dat dy namme Julio César him takaam, Mar soks is net mear te feroarjen. Dan sa mar.
Wy fregen oan de minsken fan it hotel oft de baas ek fan dizze útnoeging wist. Nee, de man hie der gjin weet fan, mar we wiene wolkom. Frjemd, soks, mar ja, wat dogge je? Sa sieten wy de moarns om healwei tolven al klear om nei de Franciscustsjerke ôf te reizgjen. Want earst kaam der in mis foar de baas. Sa´n feest kin net sûnder Us Leave Heare út ein sette.
Healwei tolven kaam der berjocht, it is útsteld. Wannear dan wol? Tolve oere. It waard healwei ienen. By de tsjerke begrepen we wêrom’t it feest noch efkes wachtsje moast. Der waard krekt in silverkleurige deadskiste mei trije lûkjes de tsjerke út droegen. Der wie efkes wat tusken kommen. In deade. Soks kin barre. En de deade en syn folk wiene ek noch net fuort. De kist waard foar de poarte fan de tsjerke del set mei in party minsken der omhinne. Arbeiders, earme minsken, gjin Julio Cesars yn alle gefallen. Twa dragers hiene allinnich mar in ynterlokje oan. Grutte brune bleate earmen hâlden de deade en syn kist te plak. In man mei in raffelige Ynkamûtse lies wat foar út in boek. Hy hie syn lêste wurd sein, de dragers, mei it gesicht nei it altaar ta, tilden de kiste trije kear op, draaiden harren om en skommeljend gie de kiste op wei nei it hôf.
´De grutste sûnder bisto´
De deade der út, wy der yn. Noch altyd hiene we ús gasthear net moete. Bytsje ferfelend, want hielendal ûnopfallend binne je yn sa´n selskip net. Je binne as Europeaan flink oars. De frjemden krigen in moai plak foaroan yn de tsjerke. We wachten mei spanning. Wat soe der barre? Ik bin net leauwich, myn frou ek net. Dy hie ien foardiel, se wie yn it Roemeensk-ortodoks leauwe grutbrocht en dêrmei my mei ien stap foarút.
De preester wie tige ynommen mei himsels. Fûn dat er moai sjonge koe en liet dat dan ek graach hearre sittend efter in elektroanysk oargel.
Yn de preek lei er út dat de joaden op sneon frij hiene en wy op snein. Tsja, moai nijs. En dat de Peruanen net sa hurd wurkje moasten, se moasten ek tiid hawwe foar oare saken. Dat koene de measten fan de baas syn arbeiders net hearre, want dy wurken op dizze feestdei. Meastal 15 dagen efter elkoar fan acht oere moarns oant acht oere jûns mei ien dei frij. Gelokkich sil it regear fan Peru dêr wat oan dwaan. Dat hat de minister fan ´Wurk´ sein, lies ik yn ´e krante. De minister hie al trije auto´s kocht en dêr sille har ynspekteurs mei it lân yn. De ûndernimmers yn Peru sidderje fansels: wol trije auto´s.
Dogge wy yn de tsjerke mei oan it spektakel? Sille wy op de knibbels? En wat as der in ouwel lâns komt, slokke? Myn frou siet noch wat fêst oan har Roemeensk-ortodokse riten. Der krije alle leauwigen mei in leppeltjse wat ´bloed – wyn´ fan Kristus. Sy hie der doe al sa´n hekel oan en brocht har eigen leppel mei.
´Dat doch ik net,´ flústere se. Fansels se hie gjin leppel by har.
Ik lei út dat we no allinnich in ouwel krigen, in stikje fan it fleis fan de Hear.
´En,´ flústere ik, ´wêrom net, we geane ek al út iten by de baas dy´t wy net kinne, wêrom dan ek net in stikje Jezus meinimme?´
Underwilens lies de preester in tekst foar oer hoe´t Jezus de falske hannelers út de timpel ferdriuwt. Moaie tekst foar de man fan it ymperium Julio César.
´Wol de grutste sûnder ûnder ús hjir foar my komme.´ De preester bedoelde de baas. Noch sa´n moai jierdeispresintsje.
De preester hie noch in kado: in ouwel. Foar him en syn neiste famylje. Net foar ús. Wy leine doe dochs al op ‘e knibbels. Ik jou it ta, as it om feest, iten en drinken giet, bin ik ta alles by steat. Mar de ouwel, nee it hoegde net.
Njoggen tetterjende saksofoanen
It feest wie och sa moai. Wy waarden oan de tafel helle fan de baas en syn famylje. Freonlik. Ik hie him al betanke foar de útnoeging en mar krekt dien oft ik de folle wierheid net wist. Die hy ek.
In pear oeren letter en ek wat ´Callao Pilsener` bier fierder, hawwe de baas en ik de earmen om elkoar hinne slein en we seinen beiden dat we grutte freonen wiene. Is soks net moai?
Yn de seal wiene twa orkesten. Ien kaam út Huancavelica. In tradisjoneel orkst sa as se dat hjir sizze. Njoggen saksofonisten mei saksofoanen út de tiid fan Adolphe Sachs sels, mei ek noch in fioele, in grutte harp en slachwurk. Allegearre kreas yn in feal brún pak mei strik. De gesichten boppe dy brune pakken liken allegearre persoanlik troch Fellini útkeazen. It benaam je de azem. En dan noch in modern Salsa orkest. Ek sa´n tsien man, mei in protte slachwurk.
De gasten sieten allegearre om gruttte rûne tafels mei wite lekkens der oerhinne. Ek de stuollen wiene hielendal ynpakt yn soksoarte fan lekkens, damast miskien?
Mei twa orkesten dy´t sûnder skoft elkoar ôfwikselen hoege je net bang te wêzen foar in petear. Soks bestiet net. In pear mominten koe it. Dan setten de fioele (falsk) en de harp mei elkoar útein. Dan wie it wat stil. Mar dat duorre net lang, want dêrnei barste it geweld fan 9 saksofoanen oer je út.
Underwilens krigen wy earst in hapke, doe sop en doe it fernaamste gerjucht, foar alle gasten in Cuy. Dat is in bist, ja, in bist dat elkenien yn Nederlân ek kin: de hamster. It is al tûzenen jierren yn de Andes in leavelingsgerjocht. Yn de katedraal fan Cusco hinget in mânsk skildery fan it Lêste Jounsmiel. Jezus sjocht wat fertrietlik del op it miel dat foar him tafel stiet. Syn lêste. En wat krijt er dan, alteast yn Cusco? In lekkere Cuy, It bistje leit noflik op ‘e brune rêch, de fjouwer poatsjes omheech en it bekje ticht.
Yn sa´n fioel-harppauze lei ikde minsken út hoe´t ik my fielde. Dit leave bistje is de freon fan sa´n protte bern yn ús lân. Ek in bytsje fan my. Soks kinne je net ite. Mar as keardel, in bytsje macho ek, beloofde ik it beestje mei ´ojos cerrados´, mei de eagen ticht, te iten. Se laken, fûnen it amusant en dronken noch wat fan de swiete wyn dêr´t se yn Peru sa tûk op binne.
De baas wie o sa fleurich. En dochs wie in bus fan syn ympearium trije dagen lyn oanfallen troch ladrones, dieven. Se hiene de 40 passagiers fan de Julio César alles ôfnommen wat mar wearde hie. Hy wie it fergetten. Efkes. Dit moaie feest, sa´n pastoar, de hamster, it bier, de wyn. In segen om sa 54 te wurden.
Dûnsjen mei in fles op de holle
Nei it iten stie der dûnsjen op it programma. De saksofoans setten útein. De dûns koe ik net thúsbringe, mar ik seach wol hoe´t tige grouwe froulju fan yn de fyftich sierlik en fluch op de muzyk ferweegden.
It waard letter. Der kamen bierkisten, de flessen gienen iepen. Ik kaam al dwaande mei iepenjen en útskinken yn de kunde mei wat je sizze kinne: mannen yn it pak. Allegearre in strik om en o sa fleurich. We kamen yn petear troch elkoar bier yn te skinken. We waarden freonen. Hieltyd mear. De iene strik gie ôf, de twadde, de jaskes kamen út. De frou fan in bankdirekteur sette in fles bier op de holle en salsalske der moai mei troch de seal.
Advokaat Miguel rôp my yn it ear: ´Ik bin hjir foar saken.´
It like my net it momint. Ik seach wol dat er om de trije bankmannen hinne dûnse. Mar saken? Peruanen, sa learde ik op dit feest, wurde yntym mei de hannen. Mei manlju en froulju. Der waarden hannen om my hinne slein, ik moast de foto sjen fan Manuel syn frou. En de bern. Der kaam in tillefoan by, op it skerm plaatsjes fan de bern. Fan noch in oaren ien mocht ik syn hiele famylje sjen.
´Amigo.´
Selden haw ik sa beweegd ôfskie nommen. As wie it foar it libben. De advokaat wie no hielendal in freon foar it libben.
´Ik moat saken hawwe, ik haw fiersten te min.´
De man wie yn need en ik mocht der fan wite. En doe nei hûs. Myn frou en ik. Wat slop yn de skonken mar mei de holle rjocht oerein stiene we trije minuten letter foar de doar fan ús hotel. De namme? Gran César.