Omdat ik it ‘pabitele’ (poëtysk praat fan de gewoane minsken, neffens Hrabal –sjoch diel ii) net ferstean, besykje ik fan minsken de ‘bodylanguage’ te lêzen. Guon spylje graach teater yn grutte gebearen, om dy oan dyn rol fan ‘bloody tourist’ te hâlden.

Kinst dysels hjir rûnom spegelje oan oaren, yn antlitten, ruten, doaren, ynformaasjebuorden yn de metro ast se lêst mei in swalker dy’t meisjocht oer dyn skouder. Al steane eagen faaks dof of boartsje ferside. Inkeld fynst in skittering of in ferhaal yn in pear eagen. Of, fielst eagen dy’t der net mear binne. Spegeltsje, spegeltsje oeral by de hân, wa is hjoed de nuverste yn dit lân?
 

Man oan ‘e doar
As ik myn lege mueslibakje op it oanrjocht set, in lange noas nei de ôfwask meitsje en wetter opset foar in bakje solopûdsjetee, skrillet de doarbel troch myn lege gong. DE BEL!? In split-second weaget in waarme skokgolf troch my hinne. Wa koe my hjir trasearje? Dat bin der mar in pear, en it thúsfront hat krekt tweintich minuten lyn de Ljouwerter tillefoan dellein!

‘Wa wolst dat hjir foar dyn doar stiet?’ freget myn ikje stikemfluch oan har iensume sels.

Sy kipet hoeden troch it spiontsje, sjocht in wite mannetrui. Soe sy wolle dat dit de Potraviny-man is? Of …?

It is in hotelresepsjonist, wol de sympatykste fan de trije studinten. Hy lûkt in ûngemaklik gesicht.

‘Sorry to disturb you, but, eh…’ Ek al ha ik al in foarskot betelle en leaut hy wier wol dat ik net sûnder te beteljen útpike sil, syn ‘boss from the agency’ wol dochs perfoast al foar in pear dagen betelle ha. ‘Is it possible? She is a very tough lady. Sorry, sorry!’

Mei myn allerfreonlikste fake-smile laitsje ik de anty-klimaks út ‘e wei, betelje mei wat ik noch yn ‘e beurs ha: 1000 CZK (35 euro, foar oardel nacht). Syn wite kabeltrui meanderet fleurich mei de delkabeljende lift werom nei ûnderen. Sa’n lyts bedrach al genôch foar de gemoedsrêst fan syn ‘boss’. Mar hoe krij ik no dy fan mysels werom?

Wylst ik prakkesear oer al of net in blokje om, knalt it. Sjitten op strjitte? It blykt fjoerwurk en ik hoech der net iens foar nei bûten. Yn ‘e nachtswarte keamerruten oan de efterkant fan hotel Thalia, oare kant myn daksgoate, skitteret myn eigen lightshow! Ik krij de kamera. Wylst ik de digi-bylden neisjoch yn it fotofinsterke betink ik ûndogensk dat dy ljochtpylk-erupsjes wol hiel orgastysk lykje. Miskien kaam it fjoerwurk hielendal net fan bûten, mar út dy hotelkeamer. Ik moat der samar lûdop om laitsje.
 

Kassjères
Freeds fluch nei ‘t Globekafee foar in mail oan Albertina, want Farsk nûmer 89 komt hjoed út mei Wykboek 1. Op nei metrostasjon Florenc, dêr wol ik mei de bus nei Terezín, op in oere riden fan Praach.

Ik ferskyt earst myn tiid by it keapjen fan in opskriuwboekje yn Tesco’s. Wylst ik gjin kar meitsje kin tusken read of aubergine kaft, wurdt myn each hieltyd lutsen nei it antlit fan in kassjère. Sy, in jier as tritich, is fleurich yn har dwaan en litten en dat falt my op.

Tesco-personiel lit dy njoggen fan de tsien kear fiele dat der eat net doocht yn ‘e relaasje tusken harren en dysels. As in bankautomaat my jild taskoot yn biljetten fan 2000 (€ 70,-) en ik betelje dêr myn iten mei, wurdt sa’n biljet mei dreech suchtsjend misbaar heech boppe alle klantekoppen tsjin it ljocht hâlden, as in readflagjend ‘rike stjonker-alarm’.

Dizze kassjère is in útsûndering. Se laket nettsjinsteande har te lege ynkommen blier nei klanten èn nei har kollega, in bloedmoai jong famke mei in ûntefreden blik. It fielt alwer as in opera mei in ferkearde casting, want midden yn har fierder gewoane, wat wurge heldinnegesicht, stekt in grouwélich lillike knol fan in jierappel út, as wiene de pokdalige dranknoazen fan twa âlde dronken dichters út it stamkafee fan Hrabal transplantearre op it leave gesicht fan in jonge mem. Ik ha de pest oan Extreme Make-Over tillevyzje, mar foar har fyn ik dat Endemol en trawanten de tv-stasjons hjir oernimme mochten. Ik freegje my ôf: wêrom is sy net keazen foar de allerearste Tsjechyske plastic surgery show?

Dan skrik ik út myn rare tinzen, rekkenje lef it net-reade boekje ôf by de jongste kassjère, meitsje my út de fuotten nei Florenc.
 

Pubersoan
Yn de metrohal moat ik suver meppe om swalkers fan my ôf te hâlden. Spyt dat ik de nije ski-jas meinommen ha, ik bin te opsichtich. In brutale puber yn ‘e leeftiid fan myn 15-jierrige soan freget om sinten en ik sis automatysk nee. Mar ik meitsje in fout. Ik sjoch him yn ‘e eagen en ferdomme dat docht sear.
 

Freondinnen
Oan de ferkearde kant fan ‘e strjitte boppe de grûn kommen, sil ik de strjitwei oerstekke, tagelyk mei twa jonge Kanadeeske freondinnen. Ien fan beiden rêdt my it libben troch myn lofterearm te gripen. In bestelbus dinderet foarby.

‘Thank you.’

‘You’re welcome,’ glimkje har eagen ûnder donkere krollen wei. ‘Looking for the market?’

‘No, the busstation.’

Beide binne op itselde terrein, oare kant de dyk, dy ‘t we mei syn trijen sprintend berikke, as der in gatsje falt yn de jeiende stream auto’s. De hânlangster fan myn beskermingel freget nei myn bestimming.

‘Terezín. Theresienstadt.’

‘The camp.’ Tsjin har freondinne: ‘I told you, whe should go there too. Maybe next week.’

Ik sjoch oan ‘e freondinne dat dy dêr noch net wis fan is. Ik winskje harren in moaie reis.

‘You too, take care!’
 

Loket 8 meiwurker m/f
Ik sykje my blau om de halte foar de bus nei Terezín, wilens is it dik nei ienen. De Tsjechyske tsjinstregelingsbuorden binne net te lêzen want myn Wat & Hoe talegidske sjit te koart. Dan: in grut boerd, mei in Ingelske tekst yn 5 stappen!

1. Sykje jo ‘destination’ yn de alfabetyske list rjocht ûnder de pylk. Gjin list ûnder de pylk. Fyftich meter fjirder, ûnder de Dútske oersetting wol in list, mar dy is heal. De lêste letters binne weiwaaid, ek de T.

Yn it drokke benaude busstasjon wiist in pylk mei Information nei loket 8. Der binne oars wol 20 Ticket-loketten, mar oeral raze grutte letters ynternasjonale plaknammen: Moskou, Warschau, Petersburg, Kiev, Odessa en folle fierder.

Loket 8 hat twa rútsjes en de rjochter rige is it koartst. Foar my freget in blauwemantelmefrou yn it Dútsk fan alles oan de lokettiste, in lyts griis mûske fan in jier as 50 dat yn prachtich Dútsk antwurden jout.

Dan mei ik. Ik begjin yn it Ingelsk. Nei twa wurden gebeart se woest dat ik nei it oare loket 8 moat. Har kollega is fan it Ingelsk.

‘Aber es kann auch auf Deutsch,’ gean ik fierder.

‘Nein! Englisch!’ wapperet se my twahandich nei efteroan de oare rige. It liket as ha ik mei in ferkeard wurd in mûs feroare yn in boaze toverheks.

Nei fiif klanten wachtsjen kom ik by de man fan it Ingelsk. Hy liket ek it produkt fan in boasaardige draai fan in heksehân. In lyts mantsje, gnoomeftich, yn swarte klean, twa tichtswarte, rûne glimgatten as eagen.

‘Soe er blyn wêze?’ sjit it troch my hinne, want it liket as hat er sa’n bril op om lege eachkassen efter te ferskûljen. Mar hy fynt it antwurd op myn fraach troch te sjen nei in byldskerm, docht as oft er lêst:

‘Two o’clock. Number 17.’

Hoe let kin ik dan werom? Hy suchtet djip, begjint yrritearre yn te tikjen.

‘Six fifteen.’ Hy sjocht al om my hinne nei de man efter my. Ik freegje of ik by him in retourticket keapje kin en wat dat kostet. Hy fearret op en driget mei syn swarte sjempotglêzen nei foaren, as kin er net leauwe wat ik fan him freegje.

‘Ticket?’ raast er. ‘Ticket?! Tickets you can not buy here! Tickets you buy where it says TICKETS, look around you!’ En mei syn klauw tikjend tsjin it rút: ‘There it says tickets, here it does NOT say tickets!’

Ferbjustere stuiterje ik fan loket 8 nei de oare kant fan de busstasjonhal. Loket 3 dan mar? It is as stap ik yn in oare werklikheid. Yn floeiend Ingelsk leit in jong frommeske út dat ik hjoed mei de bus fan 2 oere wol hinne kin, mar dan mei dy fan 3 oere al werom moat, want dat is de lêste. En de bus werom fan kertier oer seizen dan?

‘It does not exist’.

Hjoed is net de goeie dei foar Terezín. Miskien moarn?
 

De organizer
Kofje yn boekhannel Du*m Knihy, op it grutte Wenceslasplein. Twa taffeltsjes fierder skoot in swalker himsels te plak. In goare grize jas hat er oan. Trije tassen en in sliepsek. Op syn holle in fize mûtse en earwaarmers, ea fleurich knalgiel, no fan in net sa sûne miichkleur. Sjochst minsken sjen en tinken. Ik draai my om en lês.

In skoftsje letter sit oan dat taffeltsje in distingearre, smelle man dy’t my fan gesicht tinken docht oan in aardige dokter fan it Ljouwerter MCL. Tsjok hier, hjir en dêr al griis, goeie kapper. Hy is oan it wurk mei papieren en in swart learen organizer, iepenet bryfkes fan resepteformaat, lêst, skriuwt en leit se op folchoarder.

Tsien minuten letter hear ik immen wat sizzen en ik sjoch wer op út myn boek. “Dokter organizer” hat no de earwaarmers fan de swalker op. Hy mompelet ûnder it wurk, mar docht dat hieltyd faker èn lûder, oant er ropt en raast. Aloan itselde wurd:

‘Mátano, mátano, mátano!’

Soe it stilte betsjutte? It rûzemuozjen fan stimmen en kopkes falt blakstil.

Of sei er faaks ‘mát anno’? Is mát net in ferfoeging fan mít, it tiidwurd hawwen? Anno betsjut ja.

As de man yn befeiligingsunifoarm op him tarint, komt er rêstich oerein, betellet syn kofje, pakt himsels mei mompeljende weardichheid wer yn ‘e smoarge jas, organisearret syn besit om him hinne, set wer ôf. It kafee suchtet in kear, en rabbelet fierder.
 

De winkelman, again!
Ik gean nei myn keamer, klaai my om, sil mar wat ite by Globe. Even gjin nije paden of frjemde kafees. Miskien moetsje ik in bekend gesicht. Om in oere as sân rin ik foarby de winkel en sjoch ik dat hy der wer is: De Potravinyman! Ik ha neat nedich mar betink in boadskip, krij in tin model stokbôle om ôf te rekkenjen.

Hy freget alwer nei myn wolwêzen en ‘Where are you going tonight?’

Ik fertel myn plannen: kavarna, dernei writing. Hy moat noch in lange jûn wurkje, suchtet er nei de klok en sjocht my oan.

‘I have to wurk till 10.’

Yn my komt twifel omheech oer in man en syn bedoelingen. Stiet hjir no ien te fiskjen oft ik aanst mei him op paad wol? En, soe ik dat wolle?

‘Don’t ask!’ flústerje ik yn bodylanguage. It soe wat bedjêre as er dy fraach no stelde. Mar ik fiel wol wat it allinnich wêzen mei my docht: Ast mar lang genôch allinne bist faam, dan soe it samar kinne dat dy skerpsinnige brúne eagen…

‘So you are a writer?’ ûnderbrekt er my.

‘Hy kin goed lêze’, tink ik. ‘Trying to be,’ sis ik ‘but only part-time, because in real life I have to be a teacher.’ Wat er weromsizze woe wurdt wei, der komt in oare klant yn, dy’t fuort begjint te roppen. Ik wuif en wy laitsje.
 

Bussjauffeur
By loket 3 kin ik sneon gjin kaartsje mear keapje foar de bus fan 10 oere, want dat kin oant al in heal oere fan te foaren.

‘But you can buy a ticket from the driver,’ seit in freonlike jongeman, ‘no problem!’

It kostet 62 CZK. € 2,25 foar in busrit sa lang as Ljouwert-Den Helder. Dit gemak fan hjoed stekt nuver ôf by it aventoer fan juster en ik plof del op in frije stoel by ’t rút foaryn. De bus komt lang net fol. De oare passazjiers lykje gjin toeristen. Ynienen riist de sjauffeur ien en al earmen en skonken foar my omheech en tikket driftich njonken myn ear op ‘e wite hollesteun. Dat wyt blykt in spesjaal sloopke, mei in read stimpeltsje der op: Reservé. Yn dizze bus sitte 5 fan dizze dekjes. Ik begryp dat ik wol op in hielendal blauwe stoel sitte mei, perfoast net op dizze! Yn ‘e blauwe see fan lege stuollen sko ik twa rigen nei efteren. Ik snap gjin wurd fan de man syn taal, mar sjoch it systeem. Hie ik in kertier earder by it loket west, hie ik no fansels in stoel mei in kessensloopke hân.

‘Geweldich, wat in tinkfermogen wer, krij der mar gjin jûkte fan op ‘e kop!’ laitsje ik mysels út yn it rút. ‘En wat is dy sjauffeur skerp. Hoechst ‘m net te freegjen oft er dy in seintsje jaan wol by de goeie halte, dat komt sa wol goed.’

De bus jaget oer de grutte dyk en ik sjoch ta it rút út. De loft is blau as wy fuortgean, mar wurdt stadichoan grizer as wy tichter by de wolken komme. Presys nei in oere trapet de sjauffeur op ‘e rem, sjocht yn syn grutte binnenspegel nei my en ropt troch de bus:

‘Terezín concentrationcamp. This is your stop.’

De bus gnysket.
 

Op dit desolate stikje dyk by in grut leech parkearterrein, in stikmannich tichte souvenirshops en ien lege touringcar. It is 11 oere en wetterkâld, krekt net dizich. Rjochts leit it stedsje, de Grutte Fêsting Theresienstadt, yn de oarloch brûkt as modelgetto en trochfierkamp nei benammen Auschwitz en lofts de Lytse Fêsting, troch de Gestapo brûkt as straffinzenis mei in ferskriklik wreed rezjym. Omdat de werombus-halte dy kant út is en ik de tiden neisjen wol, rin ik earst nei de Lytse Fêsting.
 

Nimmen
Foar de poarte stiet in grut tinkteken yn in fjild fan lyksoartige grêfstiennen. Hjir binne 10.000 deaden út massagrêven nei de oarloch te hôf brocht.

Op it paad komt in groep my temjitte, grif dy út ‘e touringcar. As ik by de kassa ûnder de bûtenpoarte myn kaartsje keapje by in freonlike âlde frou, passeare in heit en in soan op wei nei bûten.

‘From which country?’ wol se witte, jout dan in folder yn it Nederlânsk, mei in dúdlike rinrûte op nûmerfolchoarder.

Rinnend ûnder de binnenpoarte fan Hof 1, mei boppe my dy bekende tekst Arbeit macht frei, krûpt it skrouske waar my by de jasmouwen yn. In nuver gefoel oerfalt my, as skoot immen efter my in ûnsichtber tiidgerdyntsje ticht. Ek al kin ik de hiele Lytse Fêsting hjirwei lang net oersjen, dochs wit ik ynienen hiel wis dat ik hjir allinne bin, de ienige besiker, en dat dat sa wêze moat. Ik kin myn tiid nimme, want der komme pas nije besikers as ik hjir klear bin. Juster en hjoed falle gear, it liket in optocht senario, mar troch wa?
 

Ik
Yn alle romtes hingje gruwelferhalen dyst net betinke kinst en dochs is it betocht. En útfierd.
Nûmer 15 is de “modelskearkeamer”, in grutte hygienyske romte mei spegels en nagelnije nije porsleinen wasbakken. Nea brûkt, yn 1944 inkeld oanlein om ynternasjonale waarnimmers te toanen hoe goed de Gestapo op finzenen paste.

Dan liedt de folder dy nei in lange ûnderierdske ferbiningsgong. Dizze is yn de twadde wrâldkriich hielendal net brûkt. Earder wol, want de skiednis fan dizze fêstingfinzenis begong al ein 1700. De 500 meter lange stiennen tunnel is de ûndergrûnske bûtenwâl-omlieding nei it eksekúsjeplak njonken de fêstingmuorren.

It lokket my net oan om hjir allinne trochhinne, mar myn binnenste seit dat ik dit moat! Lokkich baarne der oeral lampen. Ik set de stap der stevich yn, mar healwei binne ynienen twa fan dy lampen út! It hier komt my yn it tsjuster rjocht oerein en wer giet it troch my hinne: ‘Wa betinkt dit?’

‘Kinst allinne mar trochgean, werom hat gjin doel.’ Ik sei it tsjin mysels, mar sei ik it echt lûdop? Myn earen sûzje en it fielt hjir frjemd, mar ik wol net benaud wêze. Stampend stap ik nei de ein fan ‘e tunnel en ferwachtsje ferromming, mar nee. Dy fielst net yn dit fjild, al lykje de wolken wol wat minder tsjok as niis oan ‘e oare kant. Hjir stiet in galge dy’t trije kear brûkt is, mar de measte fan de hast 300 fusillades kamen mei de kûgel.

Hjir lêst de bodylanguage fan body’s dy‘t net mear binne.
 

De rûte lit dy wer oanrinne op in poarte, werom nei it binneplak fan de fêsting. It is de “Poarte fan de dea”. Finzenen kamen der mar ien kear troch.

Wylst ik troch dy metersdikke poarte werom kom yn ‘e fêsting, tink ik ‘Dit is goed betocht! Earst troch de tunnel nei de dea en dan hjir dyn libben wer yn rinne meie.’

Ik winskje eltse besiker oan Terezín ta dat er dit symboalyske boadskip sa bysûnder en ynkringend ûnderfynt as it my hjir oerkomt, want de betinker fan myn dei-senario set hjir ek nochris twa tsjokke streken. Op it momint dat ik oan ‘e libbenskant fan ‘e poarte útkom, brekt de sinne troch de wolken. En pas as ik by de kassa del de Lytse Fêsting útrin, komt der in groep nije besikers yn. It is my folslein dúdlik dat om myn stikje tiid op dit plak in wyt kessensloop siet, mei it stimpeltsje Reservé.

Ik groetsje de frou efter de kassa en sy knikt werom. Har eagen prate even. It liket dat se sizze: ‘Sjoch hjir net frjemd fan op. Wa‘t fiele kin wat hjir betocht is, en leauwe wol wat minsken hjir field ha, krijt de taak it fierder te fertellen. Skriuw!’
 

Dat moat ik dwaan.
(ein)