Fryske Boerepraktika

Seer vermakelijck ende niet min profijtelijck om lesen. 1640

I. Fan it waar

No sjochris, hûsman, nei myn pin´
en sis, is ´t dy wat nei it sin?
Ik hâld dy foar fan waar en wyn
fan rein en froast en sinneskyn,
fan dau, fan mist, fan ryp, fan heil,
fan noarderbuien yn dyn seil;
en hoe´t dyn jiergong wêze wol,
of meager, of de skuorren fol,
wannear as wiken oer ien boech
te fjilde moat dyn eide en ploech.
Smyt nimmer yn dyn eker it sie
of doch ´t mei goed oertochte rie;
it foarjier en de simmertiid
is somtiids net allike bliid.
Ik priizgje in hûsman as er sjocht
wat tiid fan siedzjen foardiel docht.
Besjoch dyn bou, besjoch dyn lân;
hjir fynste klaai, en dêr leit sân,
hjir flijt de weet en dêr past koarn,
of oars is it allebeid´ ferdoarn:
dat alles wit in bouman bêst,
en dat nim ik net ta myn lêst.
Mar dochs wit graach in bougesel
hoe´t waar of wyn him tjirgje sil.
Wannear de sinne op it alderheechst
en as er is op it alderleechst,
moatst bidde om focht, rop dan om rein,
en komt it ek, it is goed beslein;
mar droechte is winters wûnder goed
en hâldt dyn sie-nôt út ´e noed.
Alsa wurde oan tiid en stûn
needsaaklike gewoantes jûn.
In skipper of in hûsmans bern,
syn tiid dy rekket nea ferlern
wannear´t er ôf op it Sânstjer giet
of sjocht wêr dat de Wein no stiet,
of wêr Saturnus, dat âld gryn,
syn kâlde strielen bringt te skyn.
Sjoch nutebeam en ikeltop,
dy dogge al har blossems op,
en binne sy fan bloeisel swier
dan wurdt it in goed bûterjier.
No hûsmans soan, no bêste faar,
kom hark ris ta, fan wyn en waar;
As it wetter yn ´e see sa beart
dat men ´t by moai waar rûzjen heart
of as de beammen, yn dyn hôf,
by stilte gûnzje, op en ôf,
as kobben delsaaie yn it lân
en boartsje op it droege strân,
as immen ek in reiger sjocht
dy´t heger as de wolkens fljocht,
of as de stjerren, gleon en grut,
fersjitte as it tsjuster wurdt,
wannear´t it twirret oer de wei
en blêden fleane elkoarren nei,
wannear´t de reiden yn ´e grêft
dêr driuwe hinne en wer om krêft,
as it reach dy om ´e fuotten rint
en moarns of jûns dyn skoen bespint,
dan is der seker wyn op til,
dan bliuwt it al komselden stil;
dan moat it anker yn ´e grûn,
dan moat de kabel foar de stjûn;
en spuiste gau of wurdste wee
dan jouste dy better net op see.
Ek, hûsman, slacht der op ´e Noard
in grutte bliksem in rimpen spoar
of tongeret it allyk yn it West
en yn it Easten, elk om best
dan wurdt in hûsmans seil en treil
ja wieter as in wiete dweil:
en stiesto stevich yn ´e skoen,
dan komt de rein net ûnfersjoen;
der sil altyd in teken stean
foar immen dy´t te bou sil gean:
dyn keallen, of dyn jongste dier,
dyn hokling of dyn twinterrier
dat tjirget him sa wûnder mâl
en stekt de hoarnen yn ´e wâl,
en hâldt de snuten rjocht omheech
as oft it dêr in ûnwaar seach.
Dan stjitte buorljus bollen ek
mei beide hoarnen yn ´e reak.
Dan rint de baarch, dan rint de sûch
en tinkt om wetter noch om droech.
De froask, de Fryske nachtegaal,
dy sjongt om bar syn froasketaal,
en fleane swellen lân de dyk,
sa leech, gjin fûgel fljocht allyk,
of sjochste mychhimmels dy´t mei
har aaien tôgje lâns de wei,
of as de raven, mei syn jong
dy hearre lit syn hease tong
of as dyn goes, of as dyn ein
him wasket, baait, en boartet kein
of as dyn dûkers, lyts en great
har halzen stekke út de sleat,
dan witsto dat it reine wol,
by tobbe en aad en amers fol.
In skutter sjocht wol oan it wyld,
´t is altyd goed by stilte myld,
in koaiker sjocht it oan syn koai
en acht´ it waar dan lilk of moai,
de fammen witte it oan har fjoer
en oan it útslaan fan ´e toer
en oan it pitsje yn ´e lamp
en oan it izer fan ´e klamp
en oan har fjil en oan har snaar,
de fammen witte fan it waar.
Dat wie fan rein, dan wie fan wyn,
no fan moaiwaar en sinneskyn,
dan falt der net in stjer omleech,
de moanne toant sa bliid in each,
der fljocht gjin spinreach om ´e skoen
der wurdt gjin kobbe heard of sjoen,
de keallen binne stil en froed,
de bargen boartsje mei gjin goed,
en dau en rym bin´ allebei
mei glimkes oer de lannen lein;
as jûns de sinne ûndergiet
en it Sânstjer oer de tsjerke stiet,
dan treurt de ûle, syn proai dûkt plat,
en gûlt en beart yn it skoarstiensgat.
Dan fljocht de wikel om syn aas
en spilet oer de ljurken baas.
En as de raven tsjin ´e jûn
har om ´e tsjerke jouwe yn ´t bûn
en roppe tsjin ´e ka om striid,
dan komt der gau in sûne tiid.
De loft dy klearet, en de wei
dy wurdt der droech en sânich mei.

Baardt: foargongers en foarteam.

Petrus Baardt is de skriuwer fan dizze natoer- en waarpoëzij yn ‘e trant fan romrofte foargongers as Hesiodus mei syn ‘Wurken en Dagen’ (8e ieu foar Kristus) en Vergilius mei syn Georgika (1e ieu foar Kristus). Dy lêste is okkerjiers yn it Frysk oerbrocht troch Klaas Bruinsma as Lânwurk, yn in prachtútjefte fan Steven Sterk. Wat opfalt is dat Baardt en Vergilius in stik minder moralisearje as Hesiodus. By Baardt en Vergilius leit de klam mei op de beskriuwing fan waar en natoer, al is de beskriuwing by beide ferpakt as in soarte fan goerie oan de boer. It sjenre giet fansels net inkeld op de klassiken tebek. De âlde folksoerlevering pielde fansels ek in protte mei rym en waarsfoarsizzing. En fansels giet de klassike tradysje úteinliks ek wer op in folksoerlevering tebek. Hoewol de beskriuwing fan waar en natoer by Baardt fris is, misse wy al de humor en de irony in bytsje. Mar dat is by Vergilius eins ek al sa. Baardt hâldt him hjir oan wat in sjenre fan him freget.

Baardt is likernôch 1590 berne. Hy skriuwt himsels op de universiteit fan Frjentsjer yn ûnder de namme ‘Staurianus’, dat wol sizze ‘fan Starum’, en sa witte wy dat er te Starum berne is. Syn heit wie Sybrand Baardt, syn mem Tiecke Froma, in Grinslânske. Grappich is dat de Grinslânske ynterjeksje ‘ja’ ek yn dit Fryske gedicht foarkomt:

dan wurdt in hûsmans seil en treil
ja wieter as in wiete dweil:

Dochs noch in grapke fan Baardt? Dat kin hiel goed. Sels minsken sûnder oplieding binne har bewust fan it brûken fan ‘ja’ troch de Grinslanners. As de learde Baardt dat brûkt, moat der sprake wêze fan opsetsin. Dit brûken fan ‘ja’ komt yn it Midfrysk fierder net foar