Okkerdeis wie ik by in fraachpetear mei de dichter en skriuwer Tonnus Oosterhoff, de 20ste gastskriuwer fan de Rijksuniversiteit Grins. Doe’t de ynterviewer Oosterhoff konfrontearje woe mei it feit dat hy him der hiel bewust fan liket hoe’t er him as skriuwer posysjonearret (Oosterhoff jout net graach ynterviews en wol — at it dan dochs moat — eins allinnich oer syn wurk prate, leafst sa détailleard mooglik) reagearre Oosterhoff mei te sizzen: ‘Ik bin gjin saakkundige op it mêd fan literatuerwittenskiplike teoryen oer posysjonearring, mar ik ha der wol wat oer lêzen. En neffens my is dat net in goeie saak at jo sels ek skriuwe.’
Oosterhoff doelde op it feit dat in skriuwer — troch teoretyske kennis fan syn posysje tusken kollega-skriuwers — in soarte fan dûbeld bewustwêzen ûntwikkelt. Hy docht net allinnich mear de dingen dy’t er as skriuwer mient dwaan te moatten (bygelyks wol of net nei literêre feestjes ta gean, wol of gjin fraachpetearen jaan, ensf.), mar sjocht tagelyk ek fanôf in heger plan op himsels del, freget him ôf wat foar útwurking syn hâlden en dragen eins hat op syn omjouwing en op himsels. Sa’t literatuersosjologen al sûnt in pear desennia roppe, kinne literatuerwittenskipper en skriuwer net tagelyk op ien stoel sitte. Beiden stribje nammentlik oare belangen nei, wolle har yn har eigen rûntsje jilde litte (of krekt net, mar ek dy kar tsjín de eigen rûnte kin net los fan de eigen rûnte sjoen wurde). Petearen, lykas it fraachpetear mei Oosterhoff yn in universitêr fermidden, kinne nea los fan de kontekst ynterpretearre wurde.
Refleksje op eigen ûndersyk
Oan it dûbeld bewustwêzen dêr’t Oosterhoff it oer hie, moast ik tinke ûnder it lêzen fan Doeke Sijens syn bondel Douwe Kalma yn piama en oare stikken oer de Fryske literatuer (Koperative Utjowerij, 2004). Eltse letterkundige wurdt nammentlik twongen kritysk nei te tinken oer syn eigen ûndersyk, de fraach te stellen yn hoefierre de persoanlike eftergrûnen de útgongspunten fan it ûndersyk bepale. Ommers, dy persoanlike ynteresse stjoert it ûndersyk hyltyd ien kant op. Sa fyn ik persoanlik benammen dat soarte fan letterkundich ûndersyk nijsgjirrich dat him rjochtet op de hiele literatuersosjologyske kontekst om teksten hinne. Hoe lei de literêre wrâld der yn de ûndersyksperioade hinne? Hokker skriuwers wiene befreone, wa hiene der spul, en hoe wurken freonskippen en rúzjes troch yn de resepsje fan literêr wurk? De refleksje op it eigen ûndersyk soarget der ek foar dat jo by oare ûndersykers op syk gean nei harren útgongspunten. Dy syktocht ferrûn by Doeke Sijens syn bondel noch net sa maklik.
Yn Douwe Kalma yn piama en oare stikken oer de Fryske literatuer binne stikken gearbrocht dy’t foar it meastepart earder yn Trotwaer en De Moanne stien ha. De bondel is opdield yn trije parten, in part ‘Skriuwers’, in part ‘Koart en goed’ en in part ‘Moaije blommen fen ús Frysce letterkroane.’ De stikken yn it lêste part geane oer minder bekende skriuwers út ‘e njoggentjinde ieu, lykas Hjerre Gerrits van der Veen en Auke Boonemmer. It twadde part binne koarte besprekken fan in fjouwertal romans oant 1949. It earste en grutste part fan de bondel is wijd oan skriuwers lykas Obe Postma, Douwe Kalma (dy’t mei mar leafst fjouwer fan de tsien stikken it bêst fertsjintwurdige is), D.H. Kiestra, Piter Terpstra en Hylkje Goïnga.
Sijens syn stikken pasten goed yn Trotwaer en De Moanne. It binne flot skreaune, sjoernalistike stikjes dy’t de lêzer nijsgjirrich meitsje nei libben en wurk fan de beskreaune skriuwers en skriuwsters. Seker at jo as lêzer net sa thús binne yn de Fryske literatuerskiednis kinne jo der hiel wat fan opstekke. Sijens hat him meast basearre op it wurk fan de skriuwers, oanfold mei wat sekundêre literatuer oer dat wurk. Foar in pear stikken (bygelyks dy oer Kalma en Brolsma) hat er mear wurk makke fan de dokumintaasje. En ek al misse de artikels yn myn eagen soms in beskate djipgong, se binne sûnder mear entûsjasmearjend.
Yn hokker tradysje?
No’t dizze stikken yn in bondel gearbrocht binne, smyt soks de fraach op wat dêr de mearwearde fan is. De praktyske foardielen binne dúdlik: in bondel is oersichtliker en gebrûksfreonliker foar lêzer en takomstige ûndersiker. Mar de bondel ropt ek, mear as de stikken dat diene, de fraach op: yn hokker tradysje stiet Sijens sels as ûndersiker? Sjocht er himsels as sjoernalist, essayist, as wittenskipper, as boekhâlder dy’t de takomstige ûndersikers yn ‘e mjitte komme wol? Dêr is er net sa dúdlik oer.
Yn it koarte neiwurd brûkt Sijens steefêst it wurd ‘stikken’, en ek op de achterflap wurdt dat wurd brûkt. Abe de Vries neamde Douwe Kalma yn piama in bondel essays’s, en ek ik tocht mei essay’s fan dwaan te hawwen. In essayist wurdt ornaris ommers net al te technysk, skriuwt foar in breed publyk, krekt as Sijens docht. Mar in essayist skriuwt ek út in sterk persoanlike fizy wei. Menno Ter Braak makke eartiids in ûnderskie dat my hjir wol funksjoniel taliket tusken twa soarten essayisten: oan de iene kant de essayist dy’t him sterk ferbûn fielt mei syn ûnderwerp, dat er hiel krekt bestudearret en dat er reprodusearret yn syn essay. Oan de oare kant de essayist dy’t syn ûnderwerp fan boppe-ôf besjocht, dy’t ûntbrekkende kennis oanfolt mei ferbyldingskracht, en dy’t syn ûnderwerp út in yndividuele fisy wei behannelet. It ferskil tusken beide typen essayisten hat dus te krijen mei har hâlding tsjinoer it te ûndersykjen objekt. Hans Renders, biograaf fan Jan Hanlo en Jan Campert, brûkt foar de relaasje tusken ûndersiker en ûnderwerp gauris de anekdoate fan twa mannen dy’t yn ‘e fjilden rinne, at se in skiep stean sjogge yn ‘e greide. De iene seit tsjin de oare: ‘Sjoch ris hoe moai at dat skiep skeard is!’ De oare antwurdet: ‘Ja, yn elts gefal oan de kant dy’t wy sjen kinne.’
At Sijens al in essayist is, dan is er neffens my ien fan it earste troch Ter Braak ûnderskieden type. Spekulaasjes, dryste stellingen en nije hypothezen is it him net om te dwaan; dúdlik is boppe-al dat er him belutsen fielt by syn ûnderwerpen en dat er dy tagonklik meitsje wol. Fansels, soks moat ek om dizze stikken überhaupt te skriuwen, mar it blykt ek út de stikken sels. Ek al moatte jo soms yn de stikken sels om de útgongspunten sykje, dúdlik is dat se soarchfâldich opset binne.
Anne Wadman
Hiel benijd wie ik fansels nei de stikken oer Anne Wadman en Hylkje Goïnga, dêr’t ik hjir even wat djipper op yngean wol. Yn ‘Anne Wadman en De Kaartlizzer’ [219-222] freget Sijens him ôf wêrom’t Wadman sa heech opjoech fan de lytse roman fan Hjerre Gerrits van der Veen, wylst dat boek yn Sijens syn eagen wier wier net sa bysûnder is. De konklúzje dy’t Sijens hjir lûkt fûn ik tige nijsgjirrich. Hy docht de rake observaasje dat Wadman alle reden hie om De kaartlizzer oan te priizgjen as ‘de earste Fryske roman’ (dat feit neamt Sijens nammers net):
Hy [Wadman, jc] hat syn eigen ambysje werom fûn yn De kaartlizzer. Dêrom koe hy der ek safolle yn weromfine, dat Van der Veen syn earste èn lettere lêzers der net yn fûnen.’ [222]
Dy fraach hie my in prachtig útgongspunt talike. Ik freegje my nei dizze observaasje nammentlik dalik ôf: wat seit soks no oer de persoan fan Anne Wadman yn syn tiid? Wat besielde de man überhaupt om in dissertaasje te skriuwen oer in no al hast fergetten skoalmaster út Driezum? Binne der mear parallellen tusken Van der Veen en Wadman (neffens my wol, lykas dat der wol parallellen binne tusken de polemyske karakters fan W.F. Hermans, Wadman en Van der Veen) en hokker ljocht smyt dat op de kultuersitewaasje yn de jierren fyftich doe’t Wadman syn biografy fan Hjerre Gerrits van der Veen skreau?
Krekt dat type fragen, dêr’t de ûndersiker ôfstân mei nimt fan syn ûnderwerp, fyn ik nijsgjirrich. In soartgelikense oanpak hat metodologyske foardielen, om’t de ûndersiker him net mingt yn it fjild dat er ûndersiket. Want dêr makket Sijens neffens my in flater; hy giet út fan syn eigen (yn dit gefal negative) literêre wurdearring. Wadman syn útgongspunt – en Sijens hat goed sjoen dat hy dêrby net altyd de nedige ôfstân bewarre en dat hy dêr sa syn redenen foar hie – wie: Wat foar skriuwer wie Hjerre Gerrits van der Veen yn syn tiid? Sa’n objektivere posysje hie Sijens ek ynnimme moatten. Nijsgjirriger as de konfrontaasje tusken de persoanen Anne Wadman en Doeke Sijens mei it each op harren literêre foarkarren is ommers de fraach wat foar (faak ûnbewuste) belangen ien ha kin om him bepaalde literêre helden te eigenjen. Minder belangryk, mar wol opfallend yn dit ferbân, is dat Sijens yn it stikje oer de roman Fen 1856 oan 1859 [199-203] in soargelikense ferearing sjen lit as dêr’t hy Wadman sa treflik op betrape.
Persoanlike literêre wurdearring foar de skriuwer lit Sijens ek sjen yn syn stik oer Hylkje Goïnga mei de moaie Goïnga-achtige titel ‘In sorbet, sa heech as in faas blommen’. Hy besprekt yn dit stik de ferskillende ferhalebondels fan Goïnga en wiist op de problematyske ferhâlding tusken dizze ferhalen en it libben fan Hylkje Goïnga. Mar al te maklik ha lêzers oannaam dat de Martha út de ferhalen deselde wie as de skriuwster en de egosintryske mannen deselde as Goïnga har man, Anne Wadman, sa wiist Sijens. Dochs skriuwt er sels oer de ferhalen fan Goïnga:
Salang’t it houlik fan Martha noch goed giet, is de humor frij ûnskuldich. […] Wat’t it folsleine oeuvre lêst, wurdt troffen troch dy feroaring fan toan yn it wurk fan de santiger jierren ôf. De man hat mei syn gedrach Martha yn it hert rekke en dat hat har foargoed skeind. It wurk krijt dan in earnst en in ferdjipping, wylst it earder mear boartlik wie. [174-175]
Ik ha muoite mei boppesteande redenaasje. Sijens docht it nammentlik foarkommen as soe de Martha út alle ferhalen foar te stellen wêze as ien en deselde persoan dy’t in beskate psychologyske ûntjouwing trochmakket ûnder ynfloed fan har houliksproblemen. Mar Martha is in konstruksje op papier, dêr’t jo gjin minsklike eigenskippen yn hineininterpretiere meie. Hie Sijens sokssawat sein as: ‘it liket derop dat de houliksproblemen yn Goïnga har persoanlik libben ek trochwurke ha yn har wurk út dizze perioade’, dan hie ik der gjin muoite mei hân. No is it krekt as dochts Sijens op uterst subtile wize wat hy oaren terjochte ferwyt, nammentlik Martha en Goïnga lykskeakelje. Hiel nijsgjirich is neffens my de hypothese dy’t Sijens oan it ein fan it stik neamt, dat Goïnga har ferhalen net genôch as literatuer sjoen en (fangefolgen) wurdearre waarden yn de tiid dat se útkamen, krekt troch it autobiografyske karakter derfan. Soks soe neffens my perfoarst noch ris útsocht wurde moatte.
Wat muoite ha ik ek mei literêre weardeoardielen lykas ‘Hylkje Goïnga fertsjinne de Gysbert Japickxpriis’ of – yn it stik oer Piter Terpstra syn wurk – ‘Piter Terpstra is in grut skriuwer’. Sokke bewearingen moatte neffens my óf út de persoanlike lêserfaring wei ûnderboud wurde of net neamd. Ek dat hinget wer ôf fan de útgongspunten fan it ûndersyk en fan it type ûndersiker dat Sijens wêze wold hat. Wie dy ynfalshoek persoanlik, dan freegje ik my ôf: wat makket dat de persoan Doeke Sijens de Fryske romans fan Piter Terpstra of de ferhalen fan Goïnga sa graach lêst, wat fynt hy dêryn wat him oansprekt? Wie it útgongspunt mear wittenskiplik, dan binne ditsoarte fan literêre weardeoardielen net op har plak.
Mearwearde
Ta slot noch wat lytse dinkjes. De bondel, útjûn yn ‘e ‘dokurige’ fan de Koperative Utjowerij, sjocht der kreas út. Spitich dat de einredaksje it wat sitte litten hat; it tal maklik te ferhelpen typ- en taalflaters is te heech. Noaten hie ik leaver hyltyd oan ‘e ein fan ‘e sin sjoen. Terpstra wurdt neffens my ûnterjochte neamd as de Fryske skriuwer mei de measte útjouwers en de heechste produksje yn Fryslân. En fierders wurdt der yn inkelde stikken wol hiel folle siteard.
Bliuwe de fragen oer. Wêrom hat Sijens dizze stikken bondele? Wêrom hat er se skreaun? By hokke fragen oan de matearje komt er hyltyd werom en wat seit dat oer de skriuwer sels? Wat yntrigeart him?
Oer de wearde fan Sijens syn stikken an sich kin men net stride. Der bestiet foar it Frysk-letterkundige ûndersyksfjild ommers amper in literêr-histoaryske tradysje. It tal ûndersikers is hast op ien hân te tellen, en in goede Fryske literatuerskiednis is der ek noch altyd net. Eltse bydrage oan it debat, fan sjoernalistyke aard of fan mear wittenskiplike, is út dat eachpunt wei mear as wolkom. Mar de mearwearde fan in bondeling fan dizze stikken sjoch ik sa gau net. Ik bleau it spitich finen dat Sijens yn Douwe Kalma yn piama net wat mear fan himsels sjen litten hat, troch mear as persoan yn syn bondel oanwêzich te wêzen, of troch in kritysker hâlding oan te nimmen foar it bronnenmateriaal en himsels oer. Wat dat oangiet winskje ik him in kromke fan it synisme ta fan de man dy’t him ôffrege oft it skiep oan ‘e oare kant ek skeard wie. Mar al te maklik sjogge jo oars in heal foar in hielendal skeard skiep oan.
1] Abe de Vries makket itselde fersin yn ‘Earje dyn tale as de rjuchtlike prinsesse‘
2] Menno Ter Braak, ‘Essay en essay’. Verzameld werk 1 (Amsterdam, 1950) 288-291
(Dit artikel sil opnaam wurde yn numer 3/4 fan dit jier fan It Beaken.)