Wêrom jouwe jo as skriuwer de twa haadfigueren en de byfiguer yn in boek nammen dy’t fan inoar ôflaat binne en dus bot op inoar lykje? It manlik haadpersonaazje yn Josse de Haan syn nijste roman, Elja, hjit fan El, syn tsjinspiler, de aktrise, hjit Elja en har dochter, dy’t ek in marzjinale rol spilet, wurdt Ella neamd. Ast witst dat El Spaansk is foar û.o. ‘Hy’; Elja (útsprutsen Eja) en Ella Spaansk is foar ‘Sy’, dan wurdt it al wat dúdliker; krijst hieltyd in manlike en in froulike sjochswize foarskûtele. As lêzer betrape ik mysels derop dat ik wolris miende dat El de ôfkoarting fan Elja wie en dan koe’k letter it fragmint mar wer opnij lêze. Net dat de manlike en froulike fyzje no sa bot fan inoar ôfwike, mar mienst dochs datst de personaazjes útinoar hâlde moatst. De filmfragminten tusken de stikken tekst fan El en it werwurd fan Elja bringe de lêzer bytiden op’e doele.
Dat blykt no krekt de bedoeling fan de skriuwer te wêzen. De skriuwer wol graach dat de lêzer it op in stuit net mear wit, wa’t wa is en wa’t wat seit en wêr’t de film begjint en de brieffragminten ophâlde. De personaazjes rinne yn inoar oer, se wurde soms sels ien en deselde. De roman rint oer yn de film.
Objekt of seks-objekt?
It liket wol in wûnder. At filmmakker El op syk is nei de aktrise foar syn meast fantastyske film, komt er har tsjin. Se rint gewoan foar him op strjitte. Hy leit syn bedoelings oan har foar: hy wol in film meitsje oer echte leafde, grôtfol erotyk, langstme, begearte en oergeunst. Mar it moat ek in film wurde dy’t de echte gefoelens oer libben en dea bleat leit en dêr’t alle sintugen foar oansprutsen wurde.
Sy is hoer fan berop. It liket har wol in nijsgjirrich projekt ta en se beslute alle freedtejûnen mei inoar te iten en it dan oer de film te hawwen. Sy wit him aardich tsjinspul te bieden, se binne goed oan inoar weage en dat makket it foar de lêzer tige amusant lêsfoer. Se nimt gjin blêd foar de mûle. De klanten dy’t sy as hoer fuortwurket op in nacht, dêr wol sy wol even in boekje oer iepen dwaan. Dat soks by El jaloerske gefoelens opropt, dêr kin sy net echt mei sitte, it is gewoan har wurk op’t lêst. Sa makket sy El ek dúdlik dat it har berop is om in sekere ôfstân yn acht te nimmen. Sy wol net oer de grins gean, gjin gefoelens talitte. Ek yn de film wol Elja in objekt bliuwe.
Oei, dit wurdt nuodlik: objekt of seks-objekt? Ut ’e kontekst wurdt dúdlik dat dizze frou har sels tige skoan rêde kin en der fierders net dreech oer docht hoe’t sy oan ’e kost komt.
Kink yn ’e kabel foarmet de dochter fan Elja, de moaie Ella. Sy liket uterlik wol in kopy fan har mem, yn jongere útris uteraard. Elja is der benaud foar dat El fereale wurde sil op har dochter. Lykas wol faker, ha memmen der beswieren tsjin as der in generaasje leeftydsferskil sit tusken dochter en oanbidder. Hawar, Ella is sels oars ek net fiis fan de sjarmante ferskining fan de filmmakker yn syn wite pak, mar it bliuwt ynearsten by wat geflirt en gefantasear.
De filmmakker brûkt Elja as klankboerd, as fiedingsboaiem foar syn film. Hy kin net sûnder ynteraksje. Tegearre lêze se bewurke (film?)fragminten fan Frânske skriuwers.
In pears potleadsje
As roman is Elja eksperiminteel, tige postmodern: it jout in miks fan earnst en boarterij, byld en tekst, ferbylding en wurklikheid. Der wurdt hiel wat ôf-assosjearre yn it boek. As filmer moat El fansels wol yn bylden tinke, mar hy kin ek net oan de tekst foarbygean, hy wol de film ek in doel jaan. Frij eksistinsjalistysk ek. In grutte klam op de yndividuele frijheid en it filosofearjen oer de sin fan it bestean: wa bin ik, wat doch ik hjir en hokker sin hat it bestean? Hoe sjocht wiere leafde derút? Foaral dat lêste wurdt yn alle toanaarden en yn allerhanne fariaasjes oan ’e lêzer etalearre, as siet’st earsterangs yn Elja’s peep-show (yn de stavering fan De Haan: ‘pyp-sjo’, mar dat docht my hjir dochs te folle tinken oan in nêst jonge mûzen. Oer de stavering fan Ingelske wurden kom ik noch te praat).
In ferademing nei alle seksueel-tinte passaazjes, fûn ik it stik dêr’t de filmmakker waarme oantinkens yn ophellet oan syn pake, dy’t lytse tekeninkjes foar him makke. At pake komt te ferstjerrren, wolle El syn mem en har suster de boel sa gau mooglik oan kant ha en jouwe de jonge opdracht om pake syn guod yn ’e jiske-amer te smiten. Op it feger en túchblik leit it pearse potleadsje dêr’t pake altyd earst even oan slikke ear’t er begûn te tekenjen. Syn mem bewearde dat it net hygiënysk wie om guod te bewarjen dat in deade man beflybke hie. Neffens El kloppe dat net, want doe’t pake dy saken brûkte en beflybke, wie er ommers noch net dea. El besleat om it potleadsje te bewarjen. Mar hied er it no stellen of net? Hy betocht op in stuit dat it stellen fan gefoelens dy’t yn in objekt ferskûle sieten, net stellen neamd wurde koe. Dy gefoelens wiene fan him, en dy mocht er bewarje yn de foarm fan dat potleadsje. Dit gegeven wol er ek ferwurkje yn syn film, Gummykut.
El miende dat it mei yntimiteit oars lei, dy koe net stellen wurde, dy bestie of bestie net. Yntimiteit tusken twa minsken wie wat fan dy twa minsken, en koe net ferkocht of kocht wurde. Gummykut soe wat dit oanbelanget fierder gean moatte as it sljochtweihinne etalearje fan gefoelens fan yntimiteit. Sa’n film koe El net allinnich meitsje, dêr hied er Elja foar nedich. Mar dy seit: ‘Ik ferkeapje mysels net, want it meast yntime hâld ik yn ’e bûse.’
De Haan sketst hjirmei in maatskippijbyld fan in hûndert jier lyn, sa’t dat allinnich noch bestiet yn fundamintalistyske kringen. De dûbele moraal en it begryp ‘genot’ fan beide partners komt oan ‘e oarder. Elja leit út wat foar har de wiere yntimiteit is en dat soks alles te krijen hat mei feilichheid. Sy wol yn de film kontrasten sjen litte tusken masinale en yntime, teare seks-belibbing om sa de yntimiteit te ûnderstreekjen.
Sy giet yn dy sin dus al mei him mei yn de syktocht nei yntimiteit, nei echte leafde. Wat El hân hat mei syn pake, hat Elja mei har heit belibbe:
De iennige feilichheid dy’t ik oait field haw by in man, wie ús heit. Dat hie mei seks en erotyk neat te krijen. Dy feilichheid wie dy fan de ultime frijheid – hy liet my ûntdekke wat ik woe, hy joech my de romte om alle persoanen yn my te ûntdekken, sa’t er sels syn hele libben die.
Oan ’e ein fan it boek nimt dochter Ella it wurd en lit wurklikheid en fantasij yn inoar oerrinne. El is dan har heit en sy spilet de rol fan har mem …
In Jossiaanske boek
Ik bin benijd hoe’t oare lêzers fan Elja it fine om ferfryske Ingelske wurden yn de tekst te lêzen as feek (fake), diel (deal), flesjbeks (flashbacks), tsjip (chip), kokteel (cocktail), sjo (show), kikke (kicke), kloosups ( close-ups) en wanmensjo (onemanshow). Ik lies der earst hast sûnder erch oerhinne. Sels lit ik Ingelske wurden lykas bygelyks ‘cake’ gewoan altyd stean omdat it wurdbyld sa sterk is. By ‘keek’ tink ik oan ‘keek op de week’en net oan ‘cake’. Dat hoecht foar oare lêzers net sa te wêzen fansels; foaral ast wend bist om Ingelske wurden troch it Frysk te smiten, kin’k my begripe datst se dan ek yn ’t Frysk staverje wolst. Likegoed past it hjir wol, it past wol yn dizze wize fan fertellen en filmysk skriuwen.
Tel by dy nuvere stavering de Jossiaanske wurden op, sa as sniestoarm foar ejakulaasje, fjoerstokje foar klitoris en opberchkazerne foar bejaardehûs en krijst in moaie miks fan hjoeddeisk Frysk mei in stimpel fan de auteur. Elja kin allinne mar troch Josse de Haan skreaun wêze, gjin skriuwer yn Fryslân docht him soks nei.
Josse de Haan, Elja. De skepping van Gummykut – in film.