Der binne fansels ferskate nivo’s te ûnderskieden as men in boek op ‘kristlikens’ hifkje wol. Al by myn mûnling tintamen Ingelsk waard ik deroer ûnderstien oft ik de ûnderskate kristlike tema’s en simboalen wol sjoen hie. En dat binne nochal in pear. Sa binne der in oantal lokaasjes oan te wizen mei mear of minder paradyslike trekken. Ien is it Goa dêr’t de Hobbits yn (betreklike) frede tahâlde, oant it kwea de boel begjint te fersteuren en de haadpersoanen hûs en tún efter har litte moatte. In oar stee is it wâld Lórien, it lêste stee dat noch net oanrekke is troch de kweade machten op Midierde, en bewekke wurdt troch de macht fan ‘e Frouwe Galadriel, dy’t trekken fan ‘e Faam Marije draacht. It sintrum fan dit wâld is in wûnderbeam, en de bewenners, Elven, stjerre net, en foar de tydlike gasten liket it as stiet de tiid der stil. Net paradyslik, mar al ljocht en ferheven, as it nije Jeruzalem is de stêd Gondor. It hat gjin tolve, mar sân poarten, en is de lêste taflecht foar alle folken fan Midierde as de legers fan ‘e Kweade losbarste. Syn poarten kin de Kweade net oermânsk (al skeelt it net folle), en nei de einstriid (dy’t begjint as sinne en moanne fertsjustere wurde: ‘de dei sûnder dage’) wurdt de stêd yn syn oarspronklike gloarje wer opboud. De legers fan ‘e Kweade hawwe ek in thúsbasis dy’t jin net ûnbekend foarkomt: it lân Mordor, ‘dêr’t de skaden binne’: iten noch drinken is der te finen en de Hobbits dy’t op ‘e ein fan har tocht dat lân troch moatte smachtsje nei in drip kâld wetter. It wurdt befolke troch swarte legers dy’t net ien oer de holle sjogge, en it sintrum fan it lân is de Berch fan Fjoer, dêr’t de Tsjustere Hear syn martelkeamers hat. Ek frijwat haad- en byfigueren drage trekken fan persoanen út Bibel of tredysje. Fan harren is Frouwe Galadriel al neamd dy’t op Marije liket, en ferskate oaren drage trekken fan Kristus. Haadpersoan Frodo Tasma moat net in krús, mar al in ring drage dy’t aloan swierder en swierder wurdt, oant er op it lêst in lêst is dêr’t de drager ûnder komt te fallen. It lêste eintsje kin de Ringdrager sels net mear rinne, en wurdt hy wer droegen troch syn freon Tabe Snasta. Oan ‘e ein fan har tocht liket it derop as moatte se ûndergean yn ‘e Berch fan Fjoer, mar troch in wûnder (ûnbidige earnen (!) drage har op ‘e rêch nei feilich gebiet) rêde se it libben derôf. Ek de persoan fan ‘e tsjoender Gandalf draacht trekken fan Kristus. Foar syn freonen jout er syn libben as er tsjin in meunster út ‘e ûnderwrâld fjochtet en mei syn tsjinstanner yn ‘e ôfgrûn stoart: dêr yn ‘e djipte wrakselet er en behellet er de oerwinning (dat syn freonen net witte: fol fertriet reizgje dy sûnder him fierder), en nei trije dagen komt er wer boppe de grûn: syn stal ljochtet en syn klean binne wyt wurden.

Op in djipper nivo hat Tolkien derfoar soarge dat syn mytelogyske wrâld, sij it klearebare fiksje, alteast yn teory ynpast wurde kin yn ‘e oerskiednis fan Genesis. Men kin it ferhaal fan ‘e Ring dan pleatse tusken Noach en Abraham. De sûndefal hat kleardernôch plakfûn, de minsken binne stjerlik (dêroer aansen mear), mar der hat noch gjin bysûndere iepenbiering west. Guon minsken hawwe noch weet fan de iene godheid: de lju fan Gondor binne wend om foar it iten mei it antlit nei it westen stean te gean en eefkes stilte yn acht te nimmen. Alteast, dat wurdt de lêzer beskreaun as Frodo en Tabe in ploech soldaten fan Gondor tsjin it liif rinne en in pear dagen by harren tahâlde. Mar as Boromir, de soan fan ‘e Steedhâlder fan Gondor, noch mei it selskip opreizget, hearre wy dêr neat oer. Ek as Merten en Pepyn, de oare beide Hobbits fan it selskip, letter yn Gondor oankomme (Merten wurdt sels skyldfeint fan ‘e Steedhâlder) begjinne de lju dêr te iten sadree’t it op ‘e tafel stiet. Ik haw sels it gefoel, dat Tolkien dit iennichste blykje fan godstsjinst letter yn it ferhaal ynlaske hat om it kristlike kerakter fan syn ferhaal te ûnderstreekjen, en dat it in swerfstien bliuwt. Dat de mannen fan Gondor har nei it westen ta draaie is, omdat dêre, ieuwen ferlyn, it lân Númenor yn ‘e see fersonken is as straf foar it skeinen fan in godlik gebod; inkeld in lyts tal rjochtfeardigen koe yn in skip ûntkomme nei Midierde: in kombinaasje fan it Bibelske sontfloedferhaal mei de myte fan Atlantis. It is nammers de fraach, oft dizze bân mei de bibelske histoarje de wichtichste is fan it ferhaal. The Lord of the Rings is in mytysk epos dat fan himsels in ôfrûne gehiel is, en ek as sadanich ynterpretearre heart te wurden. It is lykwols in feit, dat wy witte dat Tolkien dit wichtich fûn. Wylst en sels foardat er mei de Ring oan ‘e gong wie, skreau er ek noch oar mytysk materiaal oer de wrâld fan Midierde, mar dan oer de tiid dy’t oan dy fan ‘e Ring foarôfgiet. Yn The Lord of the Rings sels wurdt dêr wol ymplesyt, bedutsen of yn ‘e foarm fan genéalogyske ekskursen nei ferwiisd, mar it folsleine materiaal is letter ek noch in kear postúm publisearre as The Silmarillion. Dat begjint mei Tolkien syn eigen bewurking fan it ferhaal fan ‘e skepping, en dêryn soarget er der kreas foar dat earst it ljocht ûntstiet, en pas letter de sinne en de moanne. (De wrâld wurdt earst troch wûnderbeammen (!) en stjerren ferljochte.) Ek de ûnderskate frjemde wêzens dy’t wy yn ‘e Ring tsjinkomme wurde dêr ferklearre: Gandalf docht bliken in ingel te wêzen, tsjinstfeint fan ‘e aartsingels dy’t fanâlds yn it westen wennen, wylst Sauron, de Kweade, in fallene ingel is, tsjinstfeint fan in noch kweadere fallene aartsingel, Melkor. De Elven binne skepsels fan ‘e iene God, lykas de minsken, dy’t ek by Tolkien de kroane op ‘e skepping binne, wylst de Dwirgen út in Genesis 6-eftige stoarje ferklearre wurde. De minsken komme yn Midierde op it teniel út it easten wei, dêr’t harren in ramp troffen hat: nei alle gedachten de sûndefal, en yn alle gefallen de spraakbetizing. De skepping sels fynt yn The Silmarillion plak troch de leafde fan Eru, de Iene, dy’t geasten om Him hinne skept om in himelske mesyk te meitsjen. Ien fan harren betinkt Midierde, en nei alle gedachten is dat wer deselde as de mysterieuze Tom Bombadyl yn de Ring, dy’t sjongend en dûnsjend ien is mei de skepping om him hinne. (Hjir allegear oer yn detail: Webster en Rogers, 79-93 en Pearce, 96-112)

Mar úteinlings gong it Tolkien dêr allegear net om. Wat foar him syn boek ta in kristlik boek makke, wie it boadskip dat deryn ferfette lei oer goed en kwea, it lot fan ‘e minsken en de dingen dy’t se kieze, de takomst fan ‘e ierde. It wichtichste illemint dêrfan is foar him it begryp ‘eukatastrofê’, oftewol in ûnferwachte swaai fan ‘e skiednis te’n goede, krekt it omkearde fan ‘e ‘katastrofê’ dy’t men fynt yn ‘e Grykske (en lettere) trageedzjes: as alles krekt sa’n bytsje op syn poatsjes terjochte liket te kommen, komt it dochs noch (en dan ek op ‘e kop) ferkeard. Sa’t Tolkien sels dêroer skriuwt, yn itselde stik oer mearkes dat boppe ek sitearre is:

The Gospels contain a fairy-story, or a story of a larger kind which embraces all the essence of fairy-stories. They contain many marvels – particularly artistic, beautiful, and moving: ‘mythical’ in their perfect, self-contained significance; and at the same time powerfully symbolic and allegorical; and among the marvels is the greatest and most complete conceivable eucatastrophe. The Birth of Christ is the eucatastrophe of Man’s history. The Resurrection is the eucatastrophe of the story of the Incarnation. This story begins and ends in joy … The Christian joy, the Gloria, is of the same kind; but it is pre-eminently (infinitely, if our capacity were not finite) high and joyous. Because this story is supreme; and it is true. Art has been verified. God is the Lord, of angels, and of men – and of elves. Legend and History have met and fused. But in God’s kingdom the presence of the greatest does not depress the small. Redeemed Man is still man. Story, fantasy, still go on, and should go on. The Evangelium has not abrogated legends; it has hallowed them, especially the ‘happy ending’. The Christian has still to work, with mind as well as body, to suffer, hope, and die; but he may now perceive that his bents and faculties have a purpose, which can be redeemed. So great is the bounty with which he has been treated that he may now, perhaps, fairly dare to guess that in Fantasy he may actually assist in the effoliation and multiple enrichment of creation. All tales may come true; and yet, at the last, redeemed, they may be as like and as unlike the forms that we give them as Man, finally redeemed, will be like and unlike the fallen that we know.

Hoe’t dy ‘eukatastrofê’ wurket, is dan ek it wichtichste illemint fan The Lord of the Rings, en dêrop sille wy Tolkien syn sizzen beoardielje moatte. Dêrby binne de folgjende saken fan belang. 1) De minske is fallen, komt it kwea oeral tsjin, en is der ek tige fetber foar. Hast op alle bledsiden fan The Lord of the Rings is dat tema werom te finen. Alle goede dingen dy’t op ierde te finen binne, lykje minder te wurden. De minsken waarden earder âlder, wiene sterker en fral ek wizer as dat se binne yn ‘e tiid dat it ferhaal spilet. De Elven, fierhinne ûnbedoarn, ferlitte Midierde en komme noait wer werom. Midierde sels mei syn rûne foarm is letterlik in krombûgde fariant fan ‘e oarspronklike ierde dy’t rjocht wie, en de mooglikheid bea om mei in skip oer de see yn it lân fan it ljocht te kommen. En dat is allegear it gefolch fan begearte. Omdat de lju fan Númenor ûnstjerlik wêze woene, fergie harren ryk. Omdat Elendil de Ring net kwyt woe, rekke hy dea en krige de Kweade in nije kâns. De Kweade ferliedt de minsken mei dreamen fan goud, rykdom en macht. De Dwirgen hawwe har eigen kwea yn Moria oer har ôfroppen trochdat se te djip dolden op syk nei it bysûndere edelmetaal mithril. En sa giet it mar troch. 2) It kweade wurdt ferslein troch it goede, en it goede is wat dêr’t de minske foar kieze kin. Tolkien makket der wurk fan, dat al syn haadpersoanen de útdruklike mooglikheid krije alteast ien kear yn har libben te kiezen tusken goed en kwea. Dêrby binne de bêste eigenskippen dy’t minsken hast hawwe kinne dy fan ‘e hope en dy fan it folhâlden. Al liket it allegear noch sa swart, der is altyd wol ien of oare oerlevering of profesij, dy’t oanjout dat de dingen net hielendal ferkeard ôfrinne sille. Der is dus in foarm fan foarsjennichheid, dy’t op ûnneigeanbere wize it kweade brûkt om it goede winne te litten, en dy’t wegen, middels en helpers wit as minsken dy net mear fine kinne. Sokke ûnferwachte helpers binne Tom Bombadyl, de Inten (rinnende beammen), it Alde Folk (in soarte fan Aborigines) en, faker as ien kear, de Earnen. Unferwachte wegen rinne der ûnder de bergen troch en troch ûntagonklike bosken. Dêrby is in wichtich metyf dat fan it begrutsjen, of as men wol de genede. It wêzentsje Gollum, dat in protte illinde op syn rekken te stean hat, wurdt ferskate kearen sparre. Alle kearen makket er dêr misbrûk fan en hawwe de lju spyt dat se him net deamakke hawwe. Mar úteinlings docht er bliken in krusiale rol te hawwen: as Frodo oan ‘e ein fan syn tocht op ‘e Doemberch stiet, dêr’t it syn opdracht is de Ring fan ‘e Fijân yn it fjoer te smiten, kin er de ferlieding net wjerstean de Ring fan ‘e macht sels te hâlden. Alles fergees, tinkt Tabe Snasta, dy’t Frodo persoanlik by de berch optôgje moatten hat. Mar nee: Gollum is meislûpt, spat nei foaren, en ear’t Frodo der wat oan dwaan kin byt er dy de finger mei Ring en alles ôf, docht dy om en dûnset útsinnich fan freugde op ‘e râne fan ‘e ôfgrûn – dêr’t er him ferstapt. Sa bedarret dochs noch de Ring yn it fjoer, rekket de Fijân syn macht kwyt en kin de ‘eukatastrofê’ plakfine: de Kweade syn legers ferlieze alle moed en wurde ferneatige, de Stêd mei de Sân Poarten wurdt wer yn ‘e âlde gloarje brocht en de Kening kin lang en lokkich regearje.
 

Hoe kristlik oft begrutsjen, folhâlden en hope ek binne, as ik The Lord of the Rings lês en werlês hâld ik myn fragen by Tolkien syn útspraak. Dy fragen lizze op it mêd fan it minskebyld en fan it aard fan ‘e ferlossing fan ‘e minske.

Om mei de minske sels te begjinnen, dy is yn The Lord of the Rings, nettsjinsteande alle kwea en nettsjinsteande de (ûnderstelde) sûndefal, net om ‘e nocht. It mei dan sa wêze dat de minske yn ‘e tiid fan it ferhaal lang net lykje mei by syn foarfaars koart nei syn kommen yn Midierde, benammen net by dy fan Númenor, noch altyd (ien fan ‘e meast foarkommende bepalings yn ‘e hiele Ring) binne der guon te finen mei formidabele krêften en fermogens. It meast útsprutsen is dat te finen yn Aragorn, dy’t begjint ûnder it pseudonym Strider dy’t de Hobbits treffe yn in herberge:

Ynienen murk Frodo dat in apart útsjende, troch waar en wyn tekene man, dy’t yn ‘e skaden by de weach siet, ek mei omtinken nei it hobbitpraat harke. Hy hie in grut glêsfol foar him, en smookte in piip mei in lange stâle en frjemd snijwurk. De skonken hied er rjocht foar him út stutsen, dat in pear lange learzens fan linich lear kaam foar ‘t ljocht, dy’t him goed pasten mar frijwat droegen wiene en no ûnder de modder sieten. In troch reizgjen ferware mantel fan swier donkergrien guod wie ticht om him hinne lutsen, en nettsjinsteande de waarmte fan ‘e jachtweide hied er in kape op dy’t syn antlit oerskade; mar it glinsterjen fan syn eagen wie te sjen wylst er nei de hobbits seach. “Wa is dat?” frege Frodo, doe’t er in kâns krige om Bierma wat ta te lústerjen. “Neffens my hawwe jo him net neamd?” “Hy?” sei de kastlein, weromlústerjend, en wiisde mei it each sûnder de holle te draaien. “Dat wit ik net rjocht. Hy is ien fan dy lju dy’t swalkje – Doarmers neame wy harren. Hy praat mar selden: mar net dat er gjin sterk stik fertelle kin as er dat sa yn ‘e holle hat. Hy ferdwynt foar in moanne, of in jier, en dan dûkt er wer op. Lêsten maityd hied er hjir geregeld syn kommen; mar it lêste skoft haw ik him hjirsanne net folle sjoen. Hoe’t er rjocht hjit haw ‘k nea heard: mar yn dizze krite stiet er bekend as Strider. Rint hiel wat om mei grutte stappen op syn lange skammels; al fertelt er net ien net wêrom’t er hastich moat net. Mar east en west hat men gjin sizzen fan, sa’t wy yn Bree sizze, en dan bedoele wy de Doarmers en de Goasters, as jo my net kwea ôf nimme. Grappich dat jo krekt nei him freegje.

en dy’t oan ‘e ein fan it liet nimmen minder is as Aragorn de soan fan Arathorn, de earste Kening dy’t op ‘en nij hearsket oer it Noard- en it Súdryk (!) en njonken de Hobbits Frodo en Tabe en de tsjoender Gandalf de grutste hân hat yn it ferslaan fan de Kweade. Hy docht bliken nachten sûnder sliep te kinnen, kin fûgels op hûnderten meters hichte identifisearje, draaft (!) mei in Elf en in Dwerch trije dagen lang troch it hege gers sûnder dat er efter de pûst rekket, en sokke stealtsjes mear. Hy wurdt dêrom bewûndere (hoe soe it oars), mar de lju sjogge him net as ien dy’t troch ien of oar frjemd tafal in fin mear hat as in bears; ynstee erkenne se him (en de ferteller docht dat ek) as ien fan ‘e lêste (útsoarte, want alles wurdt minder) fertsjintwurdigers fan ‘e minsken sa’t se wiene doe’t de ierde jong wie en de moanne nij. Dat is neffens my ien fan ‘e wichtichste, en yn alle gefallen meast opfallende metiven fan it hiele wurk: in troch alles hinne geande mankelikens en ûnwennigens nei âlde tiden. Elven, Dwirgen, Inten en Minsken hawwe dyselde mankelikens allegearre skipe, en inkeld de Hobbits lykje der sa’n bytsje frij fan te wêzen. De archetypyske Minske yn The Lord of the Rings is net de minske sa’t wy dy kenne, hy is in held. (En yn The Silmarillion is der sels ien minske dy’t op eigen krêft it lân fan it ljocht berikt.) Tolkien mei dat dan allegear nei de sûndefal projektearje, yn ‘e Bibel fynt men sa’n minskebyld net werom, ek net yn ‘e earste alve haadstikken fan Genesis. De minsken wurde dêr heechút âlder, mar better of wizer binne se net. Dêr is gjin byld fan deginneraasje of stadich ôftakeljen, mei geregeld in libbene oantins fan fleis en bloed fan wat in minske wêze kin, mar in, wat my oanbelanget, folle réalistysker minskebyld fan in soarte dy’t fan it alderearste begjin ôf him bekweadiget oan sinleas geweld (Kaïn) en heechmoed (Lamech, Babel). De minske is dêr fan it begjin ôf in fallen skepsel, dat alle dagen de straf fan ‘e dea yn him omdraacht. Nammerste opfallender is it, dat Tolkien mear as ien kear yn syn wurk oer de dea skriuwt as de unike jefte fan de Skepper oan de minske. De Elven kinne net stjerre (útsein troch geweld of troch fertriet) en wurde net âlder: sa lang oft de ierde der is, binne se oan ‘e ierde bûn. De ûnderskate soarten fan ingels en aartsingels binne allegear ûnstjerlik. Mar de minske nimt in kear ôfskied fan dizze wrâld, en allinnich de Skepper sels wit wêr’t er hinne giet, mar dat syn ferhaal mei de dea net út is, witte alle wizen. (Webster en Rogers, 87) Dat wol útsoarte net sizze dat de minsken yn The Lord of the Rings yn ‘e rige steane om dea, mar it seit wol wat dat de archetypyske held, Aragorn de soan fan Arathorn, de alderunykste jefte krigen hat sels kieze te meien hoenear’t er stjerre sil: as er âlder wurdt giet er lizzen, docht de eagen ticht en is hjirwei. Tolkien sels skriuwt in kear oer de held yn de heidenske mytology dat er úteinlings gjin hope hat: hy kin fjochtsje en grutte dieden ferrjochtsje, mar moat in kear de holle bûge foar sterker machten sûnder dat er wit wêr’t er hinne giet: “Man on earth is doomed to die.” Yn trije wurden omskriuwt Tolkien sa’n wrâld as ‘heidensk, ferheven en hopeleas’. (Webster en Rogers, 44-47, 122-124) Hy yntrodusearret yn syn eigen mytologyske wrâld wol hope, mar dy liket my earder heidensk as kristlik ta, en it ferhevene en it mankelike kin er, neffens my, gjin ôfstân fan dwaan. De hope dy’t der yn ‘e Ring te finen is, is de hope yn it goede dat de minsken kieze en benammen dwaan kinne, mar op ‘e eftergrûn bliuwe altyd de dea en it ferdwinen fan ‘e âlde deugden dy’t fan minsken keningen makken, suver godlik.

(op Farsk 88 it tredde en lêste diel.)

BOARNEN:
Wurk fan Tolkien yn ferskate útjeftes.