Op myn stik Kom mar op mei dy standert! dat 3 juny 2013 op ensafh.nl publisearre is, is wakker reagearre. Benammen myn âld-dosint Pieter Breuker hat fan him hearre litten mei in moai tal arguminten. It binne deselde arguminten as yn it opstel fan in pear foaroansteande frisisten mei mear as hûndert ûndertekeners, dat ek op ensafh.nl publisearre is (5 juny), mei de titel Oprop oan Provinsjale Steaten, oer staveringsferoaringen en standerdisearring. Hja bringe dêryn in stikmannich beswieren tsjin sawol de stavering as de standerdisearring op it rabat. Yn ûndersteande tekst wol ik al dy beswieren bydel rinne en dêr op yngean of der sels yn meigean, mar dan wol mei kanttekenings derby.
Beswieren tsjin de beswieren tsjin de stavering
De opstellers fan ’e petysje skriuwe dat der in soad tsjin de foarstelde staveringsferoaring yn te bringen is, mar dat hja harren beheine ta fjouwer haadbeswieren. No moat ik hjir yn alle earlikheid sizze dat de staveringsferoarings myn grutste soarch net iens binne. Soe dêr net wat oan feroarje, dan hindere my dat it measte net. Mar nettsjinsteande dat wol ik al op de beswieren fan de opstellers yngean, al wie it allinnich mar foar de folsleinens.
It earste beswier fan de petysjeskriuwers is dat der gjin winsk ta feroaring is by de deistige brûkers fan it Frysk en dat in feroaring allinnich mar ûnrêst jout yn it ûnderwiis, dat no krekt ferlet hat fan rêst. Dat liket my in ferkearde ynskatting. It ûnderwiis feroaret altyd, hjoed-de-dei net folle mear as foarhinne. Dat jildt likegoed foar it ûnderwiis yn it Frysk. Dosinten en learkrêften moatte harsels altyd byspikerje om by te bliuwen. Lykas ik ek al earder útholden haw, sil dizze staveringsferoaring de stavering yn details ferienfâldigje, dus dêr soe it ûnderwiis allinnich mar grut belang by hawwe en it kin dêr net tsjin wêze.
In (terjocht) punt fan krityk op it stik Kom mar op mei dy standert! wie dat ik tefolle útgie fan studinten dy’t it Frysk noch leare moasten en dus net wend wienen oan it besteande Fryske wurdbyld. Benammen foar minsken dy’t it Frysk al machtich binne, is it in omskeakeling. It is sa dat ôfwennen fan eat ornaris dreger is as it oanwennen. Dêr bin ik it dan ek iens mei de opponinten. Lykwols bin ik fan betinken dat soks gjin halssaak is en dat ek de Frysk-skriuwer dêr gau oan wenne sil. It sil syn tiid efkes hawwe, mar mei’t de staveringsferoarings net sa’n oeribelen soad binne, haw ik dêr wol fertrouwen yn. Boppedat leit de takomst foar it fuortbestean fan it skriuwen yn it Frysk foar in grut part by nije oanwaaks en dêr soe ús soarch (ek) nei útgean moatte.
It tredde beswier fan de petysjeskriuwers is dat it útstel net altyd konsistint is en dan bin ik it folslein mei de ‘tsjinstanners’ iens. Soks soe al moatte. It foarbyld fan ‘kolbert’ en ‘synonym’ haw ik dêr earder by oanhelle. Sokke bonkjes soenen der sadwaande noch úthelle wurde moatte. Dat it ‘ik droech’ is, mar wol ‘ik haw drûgen’ slacht as in tange op in baarch en dat moat oars. Dêrom ek myn oprop dat de Akademy-mannen dêr nochris goed nei sjogge.
As lêste beswier by de staveringsfoarstellen neame hja harren twivel oan it teoretyske tinkramt fan de taalkundigen by harren stribjen nei in ‘better learbere stavering’. Minsken leare in stavering net allinnich analytysk oan, mar dogge dat ek lêzendewei. Dat is ek mar in hiel betreklik argumint. Wannear’t der boeken (learmiddels, fiksje) yn de nije stavering útkomme soenen, soe elk dat nije wurdbyld al gau yn him opnimme. Oft it no Frysk-skriuwers binne of Frysk-learders. It is in kwestje fan tiid dy’t oer te sjen is.
De opstellers hawwe lykwols ek (grutte) beswieren tsjin de taalstanderdisearring, dêr’t ik hjirûnder op yngean sil.
Beswieren tsjin de beswieren tsjin de standerdisearring
De stavering is myn grutste soarch net, mar de standerdisearring. It is fuortdaliks ek it meast prekêre en lestichste punt om in oplossing foar te finen. No’t de diskusje dochs oanfjurre is, soe ik sizze, dat wy dêr wat mei moatte. Dan soe ik my graach konformistysk opstelle wolle om in soarte fan gouden middenwei te finen, omdat de opstellers mei guon beswieren hiele wêzentlike saken oansnije. Wy moatte ús dêr oan ’e oare kant lykwols net troch ôfskrikke litte om it dan mar gewurde te litten.
De opstellers fan ’e petysje wolle sjen nei de funksje en de foarm fan it Frysk. It Frysk is sa’t wy allegearre witte almeast noch in sprutsen taal. Der soe mar 5 oant 10 persint wêze fan de Fryske befolking dy’t it Frysk goed skriuwe kinne soe. Dat soe foar my noch in argumint wêze dat de staveringsferoarings foar nije learders swierder wage as dy fan de hjoeddeiske Frysk-skriuwers, om’t dat mar in (hiel) lyts part is. Hawar, in ‘opleine’ standert (foar oerheidspersoniel, ynklusyf it ûnderwiis) soe oan it Frysk fuortdaliks net in soad feroarje, mei’t de gewoane Fryske boarger grif trochgean sil mei it praten fan dialektfoarms, sa’t er dat syn hiele libben al wend is. De opstellers wize dialektseleksje ôf: ‘Ut earder ûndersyk docht, oars as de FA stelt, ek bliken dat der ûnder de minsken dy’t it Frysk skriuwe net folle ferlet is fan dialektseleksje.’ Wêr binne de bewizen dat de lju yn grutte mearheid dialektseleksje foar it skriftlik brûken yn de amtnerij en it ûnderwiis net tastean wolle? Gjin noat of ferwizing befêstiget dy bewearing.
It earste argumint is dat der amper taalkundige ferskillen binne tusken de Fryske dialekten. En dat der sadwaande gjin oanlieding ta misbegryp is. My tinkt dat dy fêststelling no krekt fóár dialektseleksje pleitet. Om’t der gjin betizing ûntstean kin, kin men dus maklik op skrift ien foarm as standertfoarm kieze, om’t dy net fier ôfstean sil fan de fariant fan in oare brûker fan it Frysk. It is foar my ûnbegryplik dat soks as beswier oanfierd wurde kin.
Harren ponearre twadde punt sit folle mear byt oan. As men ta wol op in standert, hokker dialektfariant soe men dan foar kar nimme moatte om wat regaad te meitsjen yn de besteande ‘gaos’ yn learmiddels en oare teksten? Want dat is de besteande situaasje. Dêrom moat der krekt standerdisearre wurde. Dat de FA mei de opdracht fan de provinsje net oarder en regel skeppe soe, mar gaos kreëarje en dat de kwetsbere Fryske taalmienskip soks net drage kinne soe, binne fierste grutte wurden foar in saneamd ‘saaklik argumint’ sa’t Pieter Breuker yn syn reaksje (fan 4 juny) stelt. Soks is net wier te meitsjen. It skeppen fan oarder yn de besteande disoarder is op it wurdboekmêd fansels al in aardich skoft oan ’e gong. It Frysk Hânwurdboek jout eins al hieltyd in foarkarsfoarm mei mooglike farianten. De Afûk as ûnderwiisynstitút hantearret ek al langer in foarkarsfoarm of slút foarms út (net ‘ûntwikkkelt’, mar ‘ûntwikkelet’; net ‘at’, mar ‘oft of ‘as’, ensfh.). It kiezen út farianten is al langer wizânsje en dêrmei sil de akseptaasje ek makliker ferrinne.
It tredde argumint fan de opstellers slút dêrby oan. Om’t der net in groep dialektsprekkers is dy’t op in sosjaal hegere trime stiet soe der net dialektseleksje plakfine meie. Dat betsjut dat der dus net diskriminearre wurdt en sosjaal sjoen in groep minder achte wurdt as de oare. Om dy reden kin der skoan dialektseleksje plakfine, mei’t sa net ien mear as minder achte wurdt. De akseptaasje fan dialektseleksje wurdt sa allinnich mar grutter. Boppedat is it standerdisearringsproses by ús al oan de gong en de oerheid kin dat (mei) stjoere. Moat dat sels (mei)stjoere, oars bliuwt it in tizeboel yn bygelyks it ûnderwiis (lês- en learboeken en oare helpmiddels). De maatskiplike druk ta standerdisearring nimt ta en soks hat al laat ta mear ienheid fan taalgebrûk yn it rjochtsdomein (bygelyks in Juridysk Wurdboek). Dat is yn it bestjoers- en ûnderwiisdomein net oars. Oerheidsteksten (wetten, oarderings, rapporten, noata’s en brieven) en learmateriaal (ynklusyf toetsen en eksamens) freegje om in beskate ienheid yn taalgebrûk, dus om in standert. Jan Schotanus syn Te Gast (april 2011) en syn fersyk om in Grien Boekje, komt net út ’e loft fallen. En net ien komt dêrmei op in legere of hegere sosjale trime te stean.
It fjirde argumint liket my ek net sterk. Alle besteande teksten yn it Frysk soenen ynienen net mear ‘goed’ wêze, boeken, lesmateriaal, wurdboeken ensafuorthinne soenen allegearre fernijd wurde moatte. En dat soe betsjutte dat it in bulte jild kostje soe om dat te feroarjen. It liket my net wierskynlik dat alle teksten ynienen ûnbegryplik en ûnlêsber wurden binne. De measte lju sil it sels amper opfalle. Alle feroarings (of fernijings) kostje wat tiid en grif ek jild. Dat is foar dizze saak ek it gefal. Soks falt goed te stjoeren en hoecht gjin reden te wêzen om gjin wizigings troch te fieren. Dêrom pleitsje ik der nei de Provinsjale Steaten ta ek foar om net allinnich in standert yn te fieren, mar ek te ynvestearjen yn it ûnderwiis. It iene kin perfoarst net sûnder it oare! Op dy wize stelle wy it Frysk feilich foar de takomst en om it net fierder fertutearzje te litten.
Dat hat ek wer ferbining mei it fyfde argumint. Troch in Standertwurdlist soenen de taalbrûkers ferfrjemdzje fan ‘har eigen, ieuwenâlde, goefryske foarmen’. Sa soe ‘romte’ net goed wêze en ‘rûmte’ al. Lykas ik earder skreaun haw, sjoch ik net fuortdaliks yn dat de Frysk-prater ynienen de foarm ‘rûmte’ brûke sil, wylst er wend is ‘romte’ te brûken, sadree’t er dat foar it earst op skrift stean sjocht. Hy sil grif syn eigen foarm behâlde. Syn fariant bliuwt ‘Frysk’ al soe it dan gjin Standertfrysk mear wêze. Faaks seit de learkrêft yn de klasse noch ‘romte’, omdat er dat sa wend is, wylst op skrift de standertfariant brûkt wurdt. Alle mooglike farianten (dûbletten, tripletten, kwadripletten, ensafuorthinne) njonken- en trochinoar is yn de learmiddels of oare ‘offisjele’ teksten gjin oplossing, mar feroarsaket it probleem. Lykas oeral yn de wrâld as men in taal offisjeel en mear/faker brûke wol.
It lêste argumint dat hja oanhelje is in didaktysken-ien. Elke Frysktalige soe eigen wurden ôfleare moatte en ûneigene oanleare. Wat ‘ûneigen’ is, is yn it Frysk lykwols hiel betreklik. In Frysktalige soe yndied ynterferinsjes ôfleare moatte en yndied standertfoarms oanleare. Neat mis mei. ‘Frjemd’ kin boppedat ‘eigen’ wurde en wurdt dat ek by elke taal en elke foarm dy’t men (derby) leart. Jins taal (talen) is (binne) gjin statysk besit, net yn beton getten, mar wurdt ûntwikkele (fan jong ta âld) en ‘ferrike’ en ‘útwreide’ as it goed is. En dan moat men dus (ek) tige ynsette op it ûnderwiis. Net standerdisearje is net realistysk as men pretinsjes hat mei it Frysk. Wy moatte ‘Grinzen oer’ om ris te ferwizen nei de nijste provinsjale taal- en ûnderwiisnoata. Dy jout de marsrûte oan foar ûnderskate domeinen, ek it ûnderwiis. En dy rûte freget ek om in taalstandert. Dêr is gjin ferwin op. Myn opponinten lykje dat paad net gean te wollen. Deputearre en Provinsjale Steaten al. Ik ek. It argumint dat wat altyd sa wie ek goed is, is ôfwaaid praat. Meitsje fan it Frysk mar in serieuze taal mei in gruttere status en mear taalmacht. Haw mar pretinsjes en ambysjes. Gean dêrby mar oer de dialektgrinzen hinne en stiigje dêrboppe út. Op dat punt wol ik hjirûnder noch wat wiidweidiger yngean.
Fryske taal boppe de dialekten út
Boppe haw ik benammen besocht om de arguminten fan myn opponinten te wjerlizzen. Hjirûnder yn it koart noch in soarte fan ferantwurding wêrom’t it fan belang is dat der (ek) in goed omskreaune standert foar it Frysk komt.
It is net slim om te begripen dat it oanlearen fan ien standertfoarm better te learen is as in rige fan dûbletten, tripletten, kwadripletten of noch slimmer (‘foarms/foarmen’; ‘earms/earmen’/ ‘hyltyd/hieltyd/hieltiid/hieltiten/hieltiden/hyltiten’; ‘allerhanne/allerhande/alderhanne/alderhande’; ‘guon/guods/guont/guodden/guonnen’;). Om sljocht fan te wurden. Minsken dy’t in taal leare, hawwe ferlet fan helderheid en dúdlikens. Dat is universeel en jildt dus ek yn Fryslân. Dat Frysk-skriuwers en -praters dêrfoar (guon) foarmen/foarms ôfleare moatte en oare foarmen/foarms oanleare moatte, sil stadich gean. As men ‘hiel’ skriuwt en men seit ‘heel’, wat grif no al in protte bart, dan sil net ien dat in soad útmeitsje. Wol is it dúdlik wat men skriuwt. Dat sil ek it gefal wêze by ‘romte’ en ‘rûmte’. Foar de skriuwtaal ien foarm, wat men dêropfolgjend seit, is oan elk sels.
De Fryske taal soe oan prestiizje of status winne wannear’t wy einlings ris ienriedigens hawwe soene oer de skriuwtaalnoarm. Hjoed-de-dei is it noch hieltyd in diskusje en elk skriuwt mar sa’t er it sels it leafste hat. Soe der in standert komme, in soarte fan ABF, dan stiet de taal folle sterker. Benammen ek tsjin Hollânske ynfloeden. No wurde der noch tefolle foarmen ‘goedkard’ (mei hokfoar rjocht?), dêr’t wy ek wol in goed Frysk wurd foar hawwe (‘welke/hokfoar’; ‘sleutel/kaai’; ‘noait/nea’; ‘oast/east’). Wannear’t de standert as ûnderwiiskundich ynstrumint ynset wurdt, steane wy sterker tsjin hollânismen en anglisismen oer. Dan hat it ûnderwiis yn it Frysk, dat op hieltyd mear skoallen fan oerheidswege mear en better jûn wurde moat, in (autorisearre) ynstrumint yn hannen, kin de tiid better en effektiver brûkt wurde. Standert en goed ûnderwiis, moatst dan ris sjen wêr’t wy oer tsien jier binne! Lit mar komme dus.
Hoi Geart,
Dat hast kreas op papier set. Do joust hiel dúdlik oan wat der al jierren geande is, mar mei de rem derop, en do stelst dat dat in tekoart oan ambysje is. Hiel konfrontearjend nei de opposanten ta. De wei dy’tsto oanjoust is de goeie. It konservatisme te uzes is taai, mar ik ha goeie hoop dat dat dizze kear de slacht ferliest.
Piter Boersma
Geart skriuwt: ‘Wannear’t der boeken (learmiddels, fiksje) yn de nije stavering útkomme soenen, soe elk dat nije wurdbyld al gau yn him opnimme.’
Der binne lykwols mear ‘âlde’ boeken as ‘nije’, en dat sil noch wol in moai skoft sa bliuwe. Dat dy slach hawwe de ‘nijljochters’ al ferlern.
Geart neamd hjir aardich wat goede punten. Ek de konservativen dy’t no tsjin de standertwurdlist binne witte wol dat ien dúdlike foarm fan it wurdsje ‘hieltyd’ folle mear dúdlikens jout as sân of acht ferskillende foarmen dêrfan. Boppedat soe ik it bêst fine as de Fryske Akademy no even niks docht mei de fisy fan sommige frisisten dy’t fan it Frysk in taalmonumint meitsje wolle omdat alles behâlden bliuwe moat yn ‘e skriuwtaal. Frisisten fan dat type fine my mooglik dan mar simpel, mar miskien wurket dat krekt wol oarsom. It is simpel om te tinken dat de skriuwtaal gelyk wêze moat oan de sprektaal. Dat is yn gjin ien taal sa, sels no al net yn it Frysk. It akseptearjen fan de sms-taal, skriuwtaal, skriuwen fan omgongstaal, ensafh. is de takomst. Hypoteekakten sille de kommende hûndert jier echt noch net yn sms-taal fêstlein wurde, dus wen der mar oan dat wy by it skriuwen fan ús eigen Frysk tinke moatte yn ferskillende diminsjes. En lit ús alle diminsjes dan fuort ek mar optimalisearje.
Wolter, ik tink datst no in karaktermoard begiest op de groep ‘konservativen’, sa’tst ús neamst. It lêste wat wy wolle is “fan it Frysk in taalmonumint meitsje”. Safolle beswier ha wy der net tsjin dat der in foarkarsstavering útsocht wurdt foar ‘hieltyd’. Dy is der trouwens al, dat is ‘hieltyd’. Yn gefallen lykas ‘Italiaansk/Italjaansk’, ‘kiuw/kieu’ mei der om ús ek bêst in foarkarsfoarm oanwiisd wurde.
Us beswier rjochtet him der dan ek net sa lyk tsjin dat de oerheid fertelt hoe’t wy wurden skriuwe moatte as wol tsjin dat de oerheid fertelt hokker wurden oft wy skriuwe meie. ‘Aanst’ en ‘aansen’ binne beide goed Frysk. ‘Ik gie’ en ‘ik gong’ ek. ‘Sneon’ en ‘saterdei’ idem. ‘Romte’ en ‘rûmte’ itselde ferhaal. Wy wolle net dat de oerheid by elk fan dy pearen samar ien wurd ferbiedt. Om dyn eigen wurden te brûken: “Dat is yn gjin ien taal sa” – der is hast gjin oerheid dy’t taalgebrûksnoarmen foarskriuwt en de Fryske soe dy ferneamde Fryske frijheid ek op dit stik fan saken yn eare hâlde moatte.
Do skriuwst: “It is simpel om te tinken dat de skriuwtaal gelyk wêze moat oan de sprektaal.” Dat mei sa wêze, mar asto tinkst dat ús stânpunt is dat skriuwtaal en sprektaal gelyk wêze moatte, dan hast ús net goed begrepen. Skriuwtaal en sprektaal binne dúdlik ferskillend yn it Frysk. Elk hat syn eigen dynamyk, elk ûntwikkelet him op syn eigen manier. De skriuwtaal hat in soad konvinsjes dy’t der yn de rin fan ieuwen yn sliten binne troch de foarbylden fan skriuwers, ûnderwizers, bewegers, wurdboekmakkers, lesboekskriuwers en noch folle mear oare minsken.
Dat feroaret ek net. Dy skriuwtaal hâldt syn eigen dynamyk. De kearn fan ús ferset is dat de provinsjale oerheid de Fryske Akademy in nije skriuwtaal betinke lit. Ien dy’t yn gjin boek, yn gjin tydskrift en op gjin website foarkomt. Dy keunstmjittige taal moatte ûnderwiisminsken de bern aanst oanleare, wylst berneboekeskriuwers gewoan de besteande skriuwtaalgebrûken hantearje. Amtners moatte dy keunstmjittige skriuwtaal brûke om te kommunisearjen mei boargers dy’t it “gewoane skriuwtaal-Frysk” brûke.
De reaksje fan Wolter op it essay fan Geart is spitigernôch ûnynformearre desynformaasje. Goed dat Henk niis de diskusje daliks wer werombrocht hat op de kwestje wêr’t Geart en de ûnderskriuwers fan de Oprop oan Provinsjale Steaten écht oer fan miening ferskille.
De kearn dêrfan kin faaks yn ien sin gearfette wurde:
“Us beswier rjochtet him der dan ek net sa lyk tsjin dat de oerheid fertelt hoe’t wy wurden skriuwe moatte as wol tsjin dat de oerheid fertelt hokker wurden oft wy skriuwe meie.”
Neffens ús hat it Frysk gjin ferlet fan in fan boppe-ôf opleine taalnoarm dy’t bot yngrypt yn fariaasjes bínnen wat wy op dit stuit as ús (brede) skreaune standert brûke. It moat net oan in oerheid wêze om út te meitsjen oft yn offisjeel Frysk tenei óf “hieltyd” óf “hieltiten” noarm wurdt, en oft fan de sa noflik neist inoar besteande foarmen “do gyngst”, “do gongst”, “do giest” en “do giedest” tenei noch mar ien écht op papier besjen lije mei. Sa’n foarm fan skriuwtalige selsbeheining is in “marsrûte” (Geart syn wurden…), dêr’t ik sels leaver net op mei marsjearje.
It gûng him yn it foarst om de standerdisearring, en Geart like even in wat mear nuansearre stânpunt te hawwen oer de driigjende staveringsferoaring, mar hy giet der net op yn oft der wis in needsaak is om de skriuwwize fan in stik as wat basale Fryske wurden om te goaien. It feroarjen fan de stavering fan “ieu”, fan “droech”, fan “útnoeging”, “útnoegje” en “spoek” is winliken sa’n detail dat it ynfieren derfan de Frysklearder nóch minder tiidswinst opleveret as de Sintrale As. De útstelde nije stavering fan útlânske wurden is like beroerd as de besteande stavering. Oft fan sa’n pear knoffelige nije ortografyske útsûnderinkjes de rêding fan it Frysk fan ôfhingje moatte soe…
(Wat fierders de stavering fan frjemde wurden yn it Frysk oanbelanget, soe ik — mar dat is op persoanlike titel — útstelle wolle: jou heechút in pear fûstregels oan en lit de skriuwende Friezen oan de hân dêrfan oer sels keazen paadsjes kuierje. Oft jo no “kolbert” skriuwe wolle, of “kolbêr”, of “colbert”, — of it idiomatysk grif sûnere “jaske”–: salang’t jo besykje séls konsekwint te wêzen sille jo lêzers jo skriuwsels kwa tekstfersoarging sûnder pine oan ‘e eagen lêze.)
Geart, ik bin bliid mei dyn saaklik stik. Do setst dyn arguminten moai op in rychje en joust elk gelegenheid om de diskusje mei dy oan te gean.
Dyn ‘beswier tsjin it beswier’ (tenei “btib”) is: it ûnderwiis kin gjin beswier tsjin de fernijing ha, om’t dy in ferienfâldiging is. Dat is in non sequitur. It ûnderwiis is net bedoeld om alles sa simpel mooglik te meitsjen, mar om minsken ta te rieden om de maatskippij. En dy maatskippij hantearret bepaalde (staverings)noarmen. Hoe’t de mieningen ferdield binne yn ûnderwiislân witte wy beide net, dat aardich wat minsken ús protest stypje, witte wy wol.
Dyn twadde btib is: it wurdbyld wurdt yndied oantaast, mar dat is net slim, om’t de ferskillen lyts binne. Dat is net sa. In staveringswiziging feroarsaket ûnwissichheid, ek by wurden dy’t net fan skriuwwize feroarje. Boppedat is der in rûfeltsje tige frekwinte wurden dy’t oars skreaun wurde. Dy meitsje in tekst al fluch datearre. Tink oan ‘droech’ en ‘ieu’. Foar it ûnderwiis binne teksten mei dy wurden deryn al net mear te brûken, mei de nagelnije Frysktalige skiednismetoade Memo as treurichste foarbyld.
By itselde btib seist noch dat de takomst fan it Frysk by nije oanwaaks leit. Do ferjitst dat dy nije oanwaaks leart út teksten dy’t no foarhannen binne. Dy binne allegear yn de besteande stavering skreaun. Seist fierders – en dêr binne wy it folslein oer iens – dat de wizigingsfoarstellen min trochtocht binne, mei it “ik haw drûgen” as dúdlik foarbyld. It is sichtber hastwurk en dat kin net by in beslút dat it wurk en priveelibben fan sa’n soad minsken yngeand beynfloedet.
It lêste staverings-btib giet oer de beskikberens fan materiaal yn de nije stavering. Cor seit hjirboppe al terjochte dat alle boeken no noch yn de besteande stavering binne. En dat bliuwt ek noch in skoft sa. Sjoch mar ris by ús yn de mediateek wat dêr oan berneboeken stiet. Dêr leare ús pabo-studinten it wurdbyld út. Dat binne boeken fan 1980 oant 2013. Dat binne trije desennia oan boeken dy’t aanst datearre binne. It duorret wer sa’n perioade ear’t wy wer in mediateek fol hawwe. Yn dy tritich jier hâldst staveringsbetizing, alheel mei in taal dy’t in beheind skriftlik gebrûk hat.
Dan nei dyn btib’s oangeande de standerdisearring.
Fansels, in grutte enkête oer de noarmfoarkarren fan Friezen hat der net west. Pieter hat lykwols foar syn promoasjeûndersyk sjoen nei it taalgebrûk fan skriuwende Friezen. Dy nimme mear romte foar har eigen dialekt as de wurdboekmakkers graach wolle. Wy kinne it ek omdraaie: wa seit dat minsken yn it ûnderwiis en yn de amtnerij dy frijheid ynleverje wolle?
Do skriuwst: “It earste argumint is dat der amper taalkundige ferskillen binne tusken de Fryske dialekten. En dat der sadwaande gjin oanlieding ta misbegryp is. My tinkt dat dy fêststelling no krekt fóár dialektseleksje pleitet.” Dêr mist de kearn fan de saak mei. Begryplikens is yn it Frysk net in reden om te standerdisearjen, oars as bygelyks yn it Reto-Romaansk, dêr’t de dialektferskillen folle grutter binne. As de fersteanberheid net yn ‘e knipe komt, wat reden is der dan om beskate foarmen te ferbieden?
By dyn twadde en tredde btib seist dat der al in standerdisaasje op gong is. Dat is sa. Do lûkst dan lykwols de konklúzje dat de oerheid yn dat proses stjoere moat. Ik begryp net wêr’t dy konklúzje op basearre is. Taalnoarm is sosjale noarm, sa’t trije tuten by it begroetsjen dat binne, sa’t it jookjen fan frjemden dat is, sa’t it wachtsjen op útstappers by de trein dat oait wie. De mienskip makket sokke noarmen sels, yn in tige komplekse sosjale útwikseling. Se wurde net troch in oerheid oplein.
Jan Schotanus is helendal net wiis mei de standerdisaasjeplannen. Hy woe mear ienheid yn de stavering, mar de ferplichte taalnoarm is him ek tsjin it krop. Hy hat de betinkers fan de plannen sels warskôge foar maatskiplike ûnrêst as se se trochsette. Terjochte, sa hat bliken dien.
Btib fjouwer: do tinkst dat de nije standert amper opfalle sil. Ferjitst dat minsken him oanleare moatte. Net ien kin neffens dy noarm skriuwe. Ik wol it ek net, mar de oerheid kin my as dat moat twinge.
Btib fiif: do seist dat it trochinoar brûken fan ferskate dialekten in probleem is. Dat probleem sjoch ik net. Ik bin wol bliid dat ik gewoan “heel” en “romte” skriuwe kin, mar dat ik “hiel” en “rûmte” yn teksten fan Wâld-Fryske studinten gewoan stean litte kin. Wat is it probleem neffens dy?
Btib seis: do skriuwst dat it Skriuwtaalfrysk sa ûneigen is dat minsken likegoed in oar Skriuwtaalfrysk oanleare kin. Foar elk dy’t geregeld in Frysk boek of tydskrift lêst is dat net sa. Al dy skriuwers, dosinten, teatermakkers, dragers fan de Fryske hochkultur, dy fiele har thús yn de besteande Fryske skriuwtaal.
Dan skriuwst: “Net standerdisearje is net realistysk as men pretinsjes hat mei it Frysk.” Dat begryp ik op twa manieren net. Wêrom slachsto “standerdisearje” lyk mei “in standert oplizze mei oerheidstwang”? En wat binne dat foar “pretinsjes” dy’t net standerdisearje ûnrealistyks meitsje soenen?
Dan skriuwst: “Meitsje fan it Frysk mar in serieuze taal mei in gruttere status en mear taalmacht.” Dêrmei wolsto tink sizze “Meitsje fan it Frysk mar in taal mei in nauwere, ferplichte standert, dan wurdt it Frysk in serieuzere taal mei in gruttere status en mear taalmacht.” De tinkstappen dêryn ûntgeane my. Wat wurdt der better oan de “serieuzichheid”, “status” en “taalmacht” fan it Frysk as de provinsjale plannen trochgeane? En wêrom tinkst dat?
Dan skriuwst: “It is net slim om te begripen dat it oanlearen fan ien standertfoarm better te learen is as in rige fan dûbletten, tripletten, kwadripletten of noch slimmer […]”.
Dy -bletten hoechst lykwols net te learen. Skriuwst dyn eigen foarm, de foarm dy’tst altyd brûkt hast as Frysktalige, of de foarm dy’tst om dy hinne hearst ast Frysk learst. Ik soe it omdraaie wolle: “It is net slim om te begripen dat it ôflearen fan allegear tige gebrûklike foarmen dreech te learen is.”
Dan skriuwst: “Minsken dy’t in taal leare, hawwe ferlet fan helderheid en dúdlikens. Dat is universeel en jildt dus ek yn Fryslân.”
Ik bin der altyd fan útgongen dat minsken dy’t in taal leare foaral ferlet hawwe fan ynformaasje oer hoe’t dy taal yn de praktyk brûkt wurdt. Yn it begjin fan it learproses kin de dosint saken noch wat simpeler foarstelle, mar taallessen binne úteinlik doch bedoeld om learlingen ta te rieden om de maatskippij mei syn eigen (taal)konvinsjes.
Dan makkest de stap nei ynterferinsjes. Do skriuwst “Wannear’t de standert as ûnderwiiskundich ynstrumint ynset wurdt, steane wy sterker tsjin hollânismen en anglisismen oer.”. Dat kin ik net folgje. Lis my ris út: hoe helpt de kar tusken “romte” en “rûmte” by it stigmatisearjen fan “sleutel”?
Yn dyn heel stik sjoch ik in misferstân trochskimerjen dat neffens my by in protte dielnimmers oan it debat bestiet, nammentlik dat in standerttaal gjin fariaasje talit. Alle standerttalen litte fariaasje ta, dy meitsje foar in grut part de literêre rykdom fan dy talen út. Tink oan pearen lykas “het waaide/woei”, “haast/bijna”, “gelopen is / is gelopen”, “vast en zeker / zeker en vast”. Sjoch Joop van der Horst syn boek ‘Het einde van de standaardtaal’, dat beskriuwt dat fariaasje wer tanimt as minsken de standerttaal as “eigen” oanfiele.
Do sjochst neffens my benammen ien type foardiel: dat foar de begjinnende, net-Frysktalige learder. Dy hat baat by ienfâld. De Frysktalige learders en de betûfte taalbrûkers sjochst oer de kop, lykas de tsjinjende rol fan de taaldosint en it ûntbrekken fan twang yn in standerdisaasjeproses.
Groetnis,
Henk
Foar wa’t dizze diskusje net yn detail folge hat, sjoch hjirre foar myn ynterpretaasje:
http://www.henkwolf.nl/stavering/hoe-zit-het-nu-precies-met-die-friese-spelling/
@Henk: Net allinnich de begjinnende net-Frysktalige learder hat ferlet fan ienfâld. Ik miste dat ek wol by myn Afûk-kursussen Frysk (oant en mei akte). Oare kursisten en ik sieten faak fol begrutsjen nei dy Fryske skriuwtaal te sjen. Safolle ferskaat en safolle dialektwurden om sljocht fan te wurden.
De measte minsken dy’t ‘sjucht’ en ‘rjucht’ sizze skriuwe no ek al ‘sjocht’ en ‘rjocht’ (ik persoanlik ek). Kinst as ûnderwizer dochs gewoan foarskriuwe dat it ‘sjocht’ en ‘rjocht’ wêze moat? De praktyk wurket al folle langer sa.
En hawwe minsken 30 jier nedich om oan de feroaring te wennen? Hat dat ek sa lang duorre nei de staveringswiziging fan 1980?
De skriuwtaal is in helpmiddeltsje en dy moat gewoan simpel en dúdlik wêze. Sommige minsken gean der fanút dat de taallearders elk eigenheidsje fan de taal graach werom sjogge. Dat leau ik net, en dat sjoch ik ek net om my hinne. Ik sjoch taalhobbyïsten en frisisten dy’t it idee fan in taalmonumint graach oerein hâlde wolle. De sljochtwei taalbrûker wol dúdlik ha wat er dwaan moat, en oars brûkt er likegoed Nederlânsk of sels noch in oare taal.
De ferliking mei it boek ‘Het einde van de standaardtaal’ is my net dúdlik. Wolsto dêrmei sizze dat Frysktalige akten tenei yn sms-taal ferskine moatte?
@Wolter, do sjochst nuvere dingen. Ik sjoch taal-is-mar-in-kommunikaasjemiddel-fantasten en wrâldfrjemde Fryske nasjonalisten dy’t fan de taal sels it measte net witte mar likegoed tidigje op idiotproof Frysk en in dêrmei, tinke se, korrespondearjende werhelling fan 1345.
Wolter: dat ferskaat is der no ienkear, oftst it leuk fynst of net. As skoallen dy wiismeitsje dat dat net sa is, dan skeppe se in eigen talige werklikheid.
Fûstkje, trije tuten, “hoi” sizze, “goedenmorgen” sizze, ien tút, in omearming, in tikje mei de knokkels op ‘e tafel, in opstutsen hân, in opstutsen wiisfinger … by de ynboargeringskursus wurde minsken miskien wol gek fan al dy ferskillende groetfoarmen yn Nederlân. Dus leare wy se mar oan dat allinne de omearming goed is. Efkes in analogy om oan te jaan hoe’t sa’n noarmfoarstel my oankomt.
En fansels wol ik net oanjaan dat Frysktalige akten yn sms-taal ferskine. Van der Horst helle ik oan om sjen te litten dat de tolerânsje foar ferskaat tanimt. Dat betsjut net dat strikt ynformele registers strikt formele út it stee drukke, sa’tst no suggerearrest, mar dat it besteande ferskaat yn de skriuwtaal rommer akseptearre wurdt (sjoch de foarbylden dy’t ik hjirboppe neam) en dat it ferskaat yn de sprektaal ek wat romte krijt yn de skriuwtaal. Om mar wat te neamen: it súdlike gebrûk fan “beginnen” sûnder “te” is hjoed de dei folslein akseptearre yn Flaamske kranten, wylst dat earder beheind wie ta de skriuwtaal (“Ze is beginnen schilderen.”)
De ‘framing’ dat wy as opstellers en ûnderskriuwers fan de Oprop tsjin staveringsferoaring en standertwurdlist “konservatyf” wêze soene, is nij foar my. Earder waard ús wol ferwiten dat wy sa “emosjoneel” wiene oer de stavering… Dat wie mar in nuver ferwyt, om’t wy it iene stik nei it oare mei ynhâldlike arguminten kamen, wylst der fan de foarstanners gjin arguminten werom jûn waarden. Inkeld klachten oer de “toan” fan ús ferset. Mar, goed, it nije biedwurd tsjin de tsjinstanners is dat se “konservatyf” binne.
No, as it “konservatyf” is om terjochte krityk te leverjen op in advys dat yn sân hasten by-inoar skreaun is, op in staveringsferoaring dêr’t de taalbrûkers gjin ferlet fan ha, en op in skriuwtaalstanderdisaasje dêr’t kwalik maatskiplik draachflak foar is, dán neam ik my op taalmêd graach “konservatyf”!
Ik fernuverje my oer Piter Boersma syn cri de coeur oan it begjin fan dizze diskusjetried. Geart hat wis in kreas stik skreaun, mar al ien mei in stikmannich frjemde stappen yn de riddenaasje. (Mar goed, dát hat Henk Wolf hjirboppe al wiidweidich sjen litten.) Wat ik lykwols witte wolle soe is: wêrom soe Geart syn pleit foar minder fariaasje yn ús skriuwtaal “hiel konfrontearjend nei de opposanten ta” wêze, lykas Piter mient?.
Wêrom soe it fan “ambysje” tsjûgje om in net-perfekte, mar dochs ridlik funksjonearjende, stavering te feroarjen? Wêrom hawwe dyjingen dy’t grif fierder wolle mei in fitale Fryske taal (mear Frysk yn it ûnderwiis, mear yn de publike romte, mear yn de media, mear twatalich bern grutbringe…) blykber in “tekoart oan ambysje”, omdat hja sa’n libbene takomst fan it Frysk ek wol foarstelle kinne mei in Fryske taal dy’t net troch sa’n dirigistyske, troch de Steat sanksjonearre, tsjin de skreaune praktyk yn rinnende dialektseleksje gongen is?
Wy binne wiis mei de brede standert dy’t der is, en wy kinne hiel goed sûnder standerdisaasje fan boppe-ôf. As wy as Frysktaligen in fitale taalmienskip mei-inoar binne, kin it him wier sels fan ûnderop rêde om yn ús skriuwen linich en foar inoar lêsber en fersteanber te wêzen. Wiswier, Piter, ik haw in heule soad ambysjes mei it Frysk en ik doch graach mei om de Friezen en it Frysk foarút te helpen nei in machtichmoaie takomst…! Mar it giet alhiel in op-de-kop-ferkearde marsrûte út, wannear’t jim ús beswierren tsjin troch in oerheidsynstânsje konstruearre ienheidstaal delsette yn in discours fan striid en fan slaggen dy’t wûn wurde moatte.
Ik bin benijd oft jim noch arguminten oer hawwe dy’t it fan Henk (sosjolinguïstyske) tsjin-arguminten winne kinne, of dat jim fuortdaalks nei it emosjonele wapentúch fan de militêre metafoar gripe…
It sil noch in drege jûn wurde, freed yn It Aljemint.
Bêste Geart,
It hat trije wiken duorre, mar no bist dan dochs op myn beswieren(en tagelyk ek dy fan ús aksjegroep en fan de 104 ûndertekeners) tsjin de foarnommen plannen ta standerdisearring yngongen. It is in lang antwurd wurden, mar is it ek in goeden-ien? Nee. (En ek al net sa saaklik, in eask dy’tst oars wol oan oaren stelst. Ik ha ûnder mear notearre: ‘slacht as in tange op in baarch’, ‘ûnbegryplik’ en ‘ôfwaaid praat’.
Ik behein my hjoed yn dûbele sin: ik gean foarby oan de stavering (dêr hawwe oaren har ek al mei rêden) en fan it oare haadpunt, de standerdisearring, neam ik allinnich in stikmannich algemiene beswieren. Moarn folgje details.
1. Ien fan de kearnpunten fan de FA-standerdisearringsplannen is dat de nije standert yn de skriuwtaal ferplichte wurdt, foar it amtlik ferkear en it ûnderwiis. Dat is in folslein nije situaasje, noch net earder yn de Fryske taalskiednis fertoand. Dat jildt dus ek foar de romte dy’t Provinsjale Steaten har op dizze wize taeigenje soenen. Do neamst it wêzentlike punt fan it oplizzen fan in taalnoarm mar ien kear, relativearrest it te’n ûnrjochte troch it tusken skrapkes te setten én joust der ek noch in draai oan. Ik sitearje dy:
‘Hawar, in ‘opleine’ standert (foar oerheidspersoniel, ynklusyf it ûnderwiis) soe oan it Frysk fuortdaliks net in soad feroarje, mei’t de gewoane Fryske boarger grif trochgean sil mei it praten fan dialektfoarms, sa’t er dat syn hiele libben al wend is.’ It giet yn myn redenaasje net om de gewoane boarger en al likemin om de sprektaal.
2. Do leaust wol hiel maklik dat men in taal fan boppen stjoere kin, meitsje sels. Hoewol’tst yn it begjin fan dyn reaksje op standerdisearring foarm en funksje fan in taal neamst, giest fierder frijwol foarby oan de funksje. In pear sitaten oer it stjoeren:
‘Boppedat is it standerdisearringsproses by ús al oan de gong en de oerheid kin dat (mei) stjoere. Moat dat sels (mei)stjoere, oars bliuwt it in tizeboel yn bygelyks it ûnderwiis (lês- en learboeken en oare helpmiddels).’
‘Alle feroarings (of fernijings) kostje wat tiid en grif ek jild. Dat is foar dizze saak ek it gefal. Soks falt goed te stjoeren en hoecht gjin reden te wêzen om gjin wizigings troch te fieren. Dêrom pleitsje ik der nei de Provinsjale Steaten ta ek foar om net allinnich in standert yn te fieren, lykas oeral yn de wrâld as men in taal offisjeel en mear/faker brûke wol.’
‘Net standerdisearje is net realistysk as men pretinsjes hat mei it Frysk. Wy moatte ‘Grinzen oer’ om ris te ferwizen nei de nijste provinsjale taal- en ûnderwiisnoata. Dy jout de marsrûte oan foar ûnderskate domeinen, ek it ûnderwiis. En dy rûte freget ek om in taalstandert. Dêr is gjin ferwin op [sic!]. Myn opponinten lykje dat paad net gean te wollen. Deputearre en Provinsjale Steaten al […]. Meitsje [sic!] fan it Frysk mar in serieuze taal mei in gruttere status en mear taalmacht. Haw mar pretinsjes en ambysjes. Gean dêrby mar oer de dialektgrinzen hinne en stiigje dêrboppe út.’
Wie it mar sa ienfâldich, dat men in taal ‘stjoere’ koe en dêrby allinnich mar nei de foarm hoegde te sjen. De oast sit him, oars as tinkst (of: wolst?) net yn de foarm fan it Frysk, mar yn de funksje: dat is it swakke plak fan it Frysk. Dat jildt dan alderearst foar it Frysk as skriuwtaal. It plak fan it Frysk wurdt fierder ferswakke troch de oanwêzigens fan it Nederlânsk yn it taalgebrûk en taalbesef fan elke Fries. Elke analyze fan it Frysk moat ek gean oer de funksje fan it Frysk en oer it plak fan it Nederlânsk. Ik moast by dyn optimisme tinke oan de taalkompensaasjeprogramma’s út de jierren santich foar bern mei in taalachterstân, lês dialektachtergrûn. Dêr is fan al dy programma’s neat telâne kommen en dat wylst de posysje fan it Nederlânsk yn it ûnderwiis safolste sterker wie (en is) as dy fan it Frysk.
3. Dêrmei kom ik op it tredde algemiene punt. Krekt lykas trije wiken lyn, bringst in ferbân oan tusken dialektseleksje en it kearen fan ynterferinsjes út it Nederlânsk. Dy twa hawwe neat mei inoar te krijen. Do suggerearrest op syn minst mei it lizzen fan dat ferbân dat ik ynterferinsjes mar tastean soe. Dat stiet net yn myn stikken en, wês mar gerêst, ik wiis yn algemiene sin ynterferinsjes ek ôf. Ik gean no mar foarby oan de lestige fraach wat krekt in ynterferinsje is.
4. Do skriuwst dat wy it Frysk hâlde wolle sa’t it is:‘Jins taal (talen) is (binne) gjin statysk besit, net yn beton getten, mar wurdt ûntwikkele (fan jong ta âld) en ‘ferrike’ en ‘útwreide’ as it goed is.’ Dy ús tatochte miening falt út gjin inkeld stik op te meitsjen. It soe ek in hiel dom stânpunt wêze: taal is dynamysk, feroaret altiten, allinnich: wy leauwe net oan in diktaat fan boppen, mar oan feroaringen yn en út de taalmienskip sels. De taak fan de FA as wittenskiplik ynstitút is om de taal en de taalferoaringen fêst te lizzen, te beskriuwen en te ferklearjen, net om dy te stjoeren.
5. Dan besikest dyn stânpunten sterker te meitsjen troch nei ‘de’ winsken fan it ûnderwiis te ferwizen, troch sels fan ‘maatskiplike druk ta standerdisearring’ te praten. Dyn ‘bewizen’ binne swak: wat it ûnderwiis oangiet, beropst dy op dyn eigen (beheinde) ûnderfining, foar de ‘maatskiplike druk’ ferwiist nei it Juridysk Wurdboek, no oars net fuort in bestseller, sels net by de rjochtbank. Sjoch oan de oare kant ris nei de 104 ûndertekeners fan ús Oprop […]. Dêr sitte tsientallen minsken út it ûnderwiis by
6. Ta beslút. Do skriuwst:
‘De opstellers [fan de Oprop […] wize dialektseleksje ôf: ‘Ut earder ûndersyk docht, oars as de FA stelt, ek bliken dat der ûnder de minsken dy’t it Frysk skriuwe net folle ferlet is fan dialektseleksje.’ Wêr binne de bewizen dat de lju yn grutte mearheid dialektseleksje foar it skriftlik brûken yn de amtnerij en it ûnderwiis net tastean wolle? Gjin noat of ferwizing befêstiget dy bewearing.’
Alderearst joust wer in eigen draai oan it sitaat: der is ferskil tusken ‘net follle ferlet fan’ en ‘yn grutte mearheid’. Mar myn útspraak giet wol deeglik op ûndersyk tebek (do soest dat as myn âld-studint ek kenne moatte). Ik kom yn myn proefskrift, Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk (1993), hieltiten wer op Fryske dialektfarianten en ynterferinsjes út it Nederlânsk. Op gâns plakken yn myn proefskrift lit ik sjen dat der ûnder saakkundigen ‘net folle ferlet fan dialektseleksje’ is yn normearre, of, ast dy term leaver hast, standerdisearre, Frysk, bygelyks op de siden 69-70, 96-99 en 183-190. Ien fan de ûnderdielen fan myn proefskrift is in skriftlike enkête dy’t ik (yn 1988) ûnder Fryske skriuwers en Afûk-lesjouwers (dyn habitat) hâlden ha. De respons wie heech: der kamen fan de 263 ferstjoerde enkêtes 144 brûkbere reaksjes werom, 85 fan skriuwers en 59 fan Afûk-lesjouwers. In sintraal ûnderdiel yn de fragelist wie de miening fan de respondinten oer it plak fan Fryske dialekten. Fraach 22 wie sa:
‘It ûnderwiis yn it Frysk moat dialektyske eigenaardichheden bestride’. De útslach?
Fan alle 144 respondinten wie mar 13,2% foar en mar leafst 64,6 tsjin de stelling (de oare antwurden foelen ûnder ien fan de kategoryen ‘wit net’ of ‘oars’ (ynklusyf gjin ynformaasje jûn). Hoewol’t de skriuwers wat faker ‘nee’ op de stelling antwurden (71,7%) as de lesjouwers, fielden de lêsten ek yn mearheid (54,2%) net foar dialektseleksje (en mar 13,6% wie der foar). Dat binne oantallen en antwurden dêr’t men wat mei kin, tinkt my.
Sa geane ús beswieren tsjin dialektseleksje tebek op 7 (de opstellers fan de Oprop […]) + de 104 ûndertekeners dêrfan (eins mear, want by de ûndertekeners fan ús beswieren sitte ek trije organisaasjes), in grut part fan 144 oare bewuste en kundige brûkers fan it Frysk en noch wer oare minsken dy’t ferstân fan it Frysk en de Fryske taalsituaasje hawwe (bygelyks de troch my oanhelle Jan Jelles Hof). Wat kinsto dêr foaroer stelle? Dyn eigen miening, dy fan fjouwer Akademy-meiwurkers en in inkelden-ien út it fjild dy’t troch de FA rieplachte is.
Ik hâld no earst op, mar moarn dus mear.
Bêste groetenis,
Pieter Breuker
P.S: ta myn grutte spyt kin ik freed net oan de diskusje meidwaan. De provinsje hie my útnoege om yn it foarum sitten te gean, mar lit no krekt op dyselde jûn myn jongste soan in flamenco-konsert yn Ljouwert jaan (syn premiêre yn Nederlân). Dêr wol ik fansels by wêze.
@Henk: tanke wol foar dyn útlis. Ferskaat yn sprekfoarmen is de normale sitewaasje, en sa’tsto ek al skriuwst is it ferskaat oan formele en ynformele skriuwtaal ek de normale sitewaasje. Neffens my is it wol sa dat it foarbyld mei de begroetingsfoarmen los stiet fan de skriuwwizen fan wurden. Hjoed lies ik ek noch in foarbyld op Facebook dat de foarstanners fan in standertwurdlist wurden as ‘girl’ en ‘gal’ ta ien meitsje wolle, krekt as soenen se fan ‘famke’ en ‘fanke’ ien wurd meitsje wolle. Dat is net wier, salang’t de wurden ek ferskillende betsjuttingen hawwe (hoe lyts dan ek).
It foarbyld fan it wurdsje ‘hieltyd’ en syn talrike ferskiningsfoarmen fyn ik hiel aardich. En dêr giet it neffens my ek om. It falt my op hoe faak ik oan Friezen mei memmetaal Frysk noch útlizze moat dat it Frysk aardich wat ferskaat yn skriuwfoarmen hat en de reaksje dêrop is selden posityf.
Dat der neist de skriuwfoarm ‘hieltyd’ ek noch de sprek- en skriuwfoarm ‘hieltiten’ bestiet fyn ik prima. Ik brûk beide farianten en skriuw se ek, mar seis ferskillende skriuwfarianten foar ien sa’n wurdsje is yn myn eagen gjin foarmferskaat mar in tizeboel. Op dat mêd bin ik it dus hielendal iens mei Geart.
@André: Freed in drege jûn? Wat my oanblanget kinne wy dêrnei noch wol ergens gesellich neisitte mei in bierke (of wat oars). Kroegen genôch yn Ljouwert.
@Abe: ……
Wolter: ik haw it foarbyld fan de begroetingsfoarmen ek net yn ferbân brocht mei de skriuwwize fan wurden, mar mei de standerdisearring derfan.
It ferskil tusken “hieltyd” en “hieltiten” is gjin staveringsferskil. It giet om twa ferskillende wurden, sa’t “dauernd” en “andauernd” dat ek binne, of “stets”, “stetig” en “ständig”, of “Mädchen” en “Mädel”, of “Bürgersteig” en “Gehsteig”, of “Pizzas” en “Pizzen”, “Taxis” en “Taxen”, “Scheiß” en “Scheiße”. Net ien fan dy foarmen wurdt yn de mienskip dúdlik ôfkard, dat wat foar reden hat in oerheid om der ien fan út te sykjen en de oare te ferbieden?
Dat gefal fan “gal” en “girl” haw ik net sjoen. Wêr gong dat om?
By “hieltyd” kin ik as alternative stavering sa allinne “hyltyd” betinke – as dat al in staveringsfariant is. Ik wit net krekt hoe’t Wâldpiken dat earste lûd útsprekke. It Fryske staveringssysteem is oer it generaal in frije aardige werjefte fan de útspraak en as twa wurden ferskillend skreaun wurde, dan betsjut dat gauris dat it ek echt twa ferskillende wurden binne, mei ferskillende útspraken.
Bêste Geart (2)
Lykas sein gean ik hjoed mear op de details fan dyn stik yn. Earst eefkes in meidieling foarôf: it is net sa dat ik yn it algemien tsjin (fierdere) standerdisearring bin, alles by it âlde litte wol (ik ha dat juster ek al eefkes neamd), allinnich standerdisearring moat fia in ferstannige wei ferrinne. Ik kom dêr noch wol op.
Alderearst dan ús punt dat der gjin needsaak ta dialektseleksje is omdat de taalkundige ferskillen tusken de belutsen dialekten sa lyts binne dat se eins noait oanlieding ta misbegryp jouwe. Do ropst as reaksje dêrop hiel entûsjast: as dy ferskillen dan sa lyts binne, ‘kin men dus maklik op skrift ien foarm as standertfoarm kieze, om’t dy net fier ôfstean sil fan de fariant fan in oare brûker fan it Frysk.’ Watst ferjitst, is dat yn ús plannen de taal net oer de kop helle wurdt en yn dinent krekt wol, wy jouwe rêst, do soargest foar ûnrêst, ûnnedige en djoere ûnrêst (sjoch ek Henk Wolf). Om dy sels eefkes oan te heljen (en foar ien kear te pleagjen): ‘ûnbegryplik’ datst soks oer de holle sjochst.
It twadde argumint moat ik wat djipper op yngean. Dat joust, om te begjinnen, net goed wer. Wy skriuwe:
‘Der is taalkundich sjoen gjin ferantwurde kar te meitsjen tusken de ûnderskate dialektfarianten. Elke list sil hieltiten wer grutte willekeur sjen litte […]. De FA soe net oarder en regel skeppe, mar gaos. Dat kin in wittenskiplik ynstitút as de FA him net feroarloovje, en de dochs al kwetsbere Fryske taalmienskip kin dat net drage. ‘
Do fersmellest dat punt ta:
‘As men ta wol op in standert, hokker dialektfariant soe men dan foar kar nimme moatte om wat regaad te meitsjen yn de besteande ‘gaos’ yn learmiddels en oare teksten? Want dat is de besteande situaasje.’
It giet yn dit argumint net allinnich en net primêr om ûnderwiislearmiddels, mar om it yngripen yn de taal, op in wize dy’t ûnwittenskiplik en dus ûnferantwurde is. De kearn fan it probleem hjirre is nammentlik dat der gjin goed te beredenearjen kar falt te meitsjen. Hokker kritearium oft men ek kiest (bygelyks âldens fan in foarm, ôfstân ta it Nederlânsk, frekwinsje), de útkomst sil altiten wêze dat noris in Klaaifryske, dan wer in Wâldfryske foarm ta standert ferheft wurdt. Oars sein: der ûntstiet in standert dy’t net ien Frysktalige út himsels praat of skriuwt. Dat is de bêste manier om de Fries fan syn eigen taal te ferfrjemdzjen.
Der is noch wat: de omfang fan de yngreep. Soe it om in inkeld gefal gean, dan mocht it noch hinnebruie, mar ik ha okkerlêsten op in sneintemiddei foar mysels samar in list fan in lyts 500 foarbylden gearstald. Dat oersjoch is noch lang net folslein, net allinnich omdat ik der mar eefkes mei dwaande west ha, mar ek omdat by hast elke foarbyld noch tsientallen fergelykbere gefallen neamd wurde kinne. Nim no bygelyks it iennichste foarbyld dat de FA jout: ‘romte’ – ‘rûmte’. Under de tsjinstelling ‘o’ (Klaaifrysk) – ‘û’ (Wâldfrysk) foar ‘m’ falle bygelyks ek ‘krom’, ‘plom’, ‘prom’, ‘rom’, ‘skom’, ‘kom’ (objekt), ‘klomje’, ‘krommel’, ‘romte’, ‘tomme’ en har Wâldfryske wjergaders.
En der spilet hjirre noch wat: asto dan dochs standerdisearje wolst ‘om regaad te meitsjen’ yn de besteande ‘gaos’, dan kinst it fansels net by dialektferskillen litte (dy’t oars ek al net beheind wurde kinne ta de tsjinstelling Klaaifrysk – Wâldfrysk). Ik tink datst dêrbûten op syn minst safolle fariaasje fynst. Ik neam, allinnich mar by wize fan yllustraasje: meartal op -heid of -ens (bygelyks ‘dúdlikheid’ – ‘dúdlikens’), meartal op -en of -s (bygelyks ‘boeten’ – ‘boetes’; ‘oersettingen’ – ‘oersettings’; ‘earmen’ – ‘earms’), substantyf op -Ø of op -e (bygelyks ‘ear’ of ‘eare’), ferskillende doetiidsfoarmen (‘gong’ – ‘gie’), komparatyf mei -er of -der (‘fûler’- fûlder’) en alle fergelykbere gefallen. Dan lit ik de hûnderten ‘losse’ gefallen noch gewurde (bygelyks ‘allinnich’ – ‘allinne’). Earlik sein tink ik dat net ien (ik sels dus ek net) op dit stuit in goed idee hat fan it kwantum oan fariaasje yn it Frysk (ek yn de skriuwtaal). Dêr soe unifoarmiteit yn oanbrocht wurde moatte? Dat freget jierren en jierren wurk, ûnder de besteande omstannichheden ûnfruchtber wurk.
Ik kom by it tredde argumint. Wy stelle dat der gjin needsaak ta dialektseleksje is omdat der (hjoeddedei) amper sosjale ferskillen tusken de brûkers besteane. Dyn reaksje:
‘Dat betsjut dat der dus net diskriminearre wurdt en sosjaal sjoen in groep minder achte wurdt as de oare. Om dy reden kin der skoan dialektseleksje plakfine, mei’t sa net ien mear as minder achte wurdt. De akseptaasje fan dialektseleksje wurdt sa allinnich mar grutter.’
Eefkes foar de dúdlikheid: ûnder normale omstannichheden binne it krêften út de maatskippij (ekonomysk, sosjaal, kultureel) dy’t standerdisearringsprosessen op gong bringe (ik kin dêr no net op yngean, mar sjochris nei de besteande fakliteratuer foar bygelyks it Nederlânsk). Yn de Fryske situaasje hat net ien groep dialektbrûkers dy macht. It gewoane patroan soe no dus ynienen trochbrutsen wurde troch it fan boppenôf oplizzen fan in standert, troch in Fremdkörper dus. Do sjochst hjirre nei taal as in meganysk gehiel, sûnder rekken te hâlden mei de sosjale kontekst. Sa’n opfetting komst net fier mei.
Us fjirde argumint komt derop del dat by ynfiering fan de FA-plannen alle besteande teksten (yn literatuer, wurdboeken, grammatika’s, ûnderwiismateriaal, op websiden ensafuorthinne) ynienen net mear goed wêze soenen.
Wy skriuwe wer net watsto derfan makkest:
‘It liket my net wierskynlik dat alle teksten ynienen ûnbegryplik en ûnlêsber wurden binne. De measte lju sil it sels amper opfalle.’
Der sitte oan dit fjirde beswier trije kanten: kosten, praktyske problemen en status.
De kosten tinkst wol hiel maklik oer: ‘Alle feroarings (of fernijings) kostje wat tiid en grif ek jild’. It sil yn de praktyk om tonnen, miskien sels wol miljoenen gean. Alle materiaal foar de groepen oan wa’t de standert oplein wurdt (amtlik ferkear en ûnderwiis) sil oanpast of fernijd wurde moatte. Itselde jildt foar de besteande taalnoarmboarnen (wurdboeken, grammatika’s, staveringsmetoaden). Amtners en ûnderwizers sille byskoalle wurde moatte.
Dêr kin net mei wachte wurde. As de nije standert al ynfierd wurde soe, kin de provinsje gjin gat ûntstean litte tusken de datum fan ynfiering en it beskikber hawwen fan it nije materiaal en it by de tiid bringen fan amtners en ûnderwizers (dat soe de ‘bêste’ manier wêze om de eigen besluten ûnderstek te dwaan.) Omdat it jierren duorje sil ear’t alle materiaal oanpast wêze soe en al it personiel byskoalle, ûntstiet der in lange oergongsperioade fan wol in beslút, mar noch gjin ynfiering. Dat liket my net sa handich, om marris in understatement te brûken.
En as tredde de status. Hoewol’t bygelyks literêre teksten (dy’t it hert en de siel fan de besteande standert foarmje) net ûnder it nije bewâld falle soenen, sil net ien skriuwer wiis wêze mei de feroaringen: syn teksten binne ommers ferâldere, falle net ûnder de nije standert, hawwe minder oansjen.
Us fiifde argumint seit dat de nije standert taalbrûkers ferfrjemdzje sil fan har eigen, ieuwenâlde, goedfryske foarmen. Ek hjirre joust ús wurden net goed wer:
‘Lykas ik earder skreaun haw, sjoch ik net fuortdaliks yn dat de Frysk-prater ynienen de foarm ‘rûmte’ brûke sil, wylst er wend is ‘romte’ te brûken, sadree’t er dat foar it earst op skrift stean sjocht.’
De FA-plannen slaan op it skreaune Frysk en dêr jildt ommers de ferplichting foar (tenearsten dus noch foar it ûnderwiis en it amtlik ferkear, mar de ambysjes fan FA en fan dy sille grif fierder gean). Dat it Frysk as sprektaal net botte feroarje sil, leau ik ek wol, mar is yn dit ferbân net fan belang. De amtner of ûnderwizer dy’t Frysk skriuwe moat, sil dus wol deeglik fan syn eigen taal ferfrjemde wurde.
Ik kom by it lêste punt, it didaktyske aspekt. Dêrby is ús grutste beswier dat ‘by it Frysk skriuwen learen tenei elke Frysktalige eigen wurden en foarmen ôf- en ûneigen oanleare [moat]’. Ek hjirre joust wer in nuvere draai oan wat wy skriuwe:
‘Wat ‘ûneigen’ is, is yn it Frysk lykwols hiel betreklik. In Frysktalige soe yndied ynterferinsjes ôfleare moatte en yndied standertfoarms oanleare.’
Ik ha juster al opmurken dat it by dit argumint net om ynterferinsjes giet, sterker noch: ik ha der net iens oan tocht (ynterferinsjes foarmje in hiel oar sjapiter en in hiel oar (en wol reëel) probleem). En wat bedoelst mei it ‘hiel betreklike’ fan it ûneigene? Ik soe nochris ferwize wollen nei de tûzenen ûneigen foarmen dy’t elke fan-hûs-út Frysktalige amtner of ûnderwizer aanst by it Frysk skriuwen leare moat. Dat is net te dwaan en ik doar dy hjirre wol in foarsizzing te dwaan: as der al in ferplichting fan hegerhân komme soe, dan rint it allinnich al fanwegen de ûnmooglikheid om al dy ferplichte foarmen te learen op neat út. Sels de nuetste amtner of trouste ûnderwizer sil dat net slagje.
Sa bliuwt der fan dyn ferwar mar in bytsje oer, bêste Geart. En hoe sit it mei dyn winsk om dy ‘konformistysk’ op te stellen en ‘in soarte fan gouden middenwei’ te finen, in kompromis te sluten mei al dy minsken dy’t har tsjin dyn opfettingen fersette? Ik ha dy foarnimmens net yn dyn stik weromfine kinnen.
Ik ha my fierder ôffrege hoe’t it mooglik is dat de meiwurkers fan de FA mei sokke plannen komme kinne. Hat it mei har wurk te krijen? Se hawwe, faak tsientallen jierren, dwaande west mei it gearstallen fan wurdboeken. Tinke se dêrom dat se ek Frysk meitsje kinne, sûnder rekken te hâlden mei de taalwerklikheid bûten de muorren fan de Fryske Akademy?
Moarn komt it tredde en ôfslutende part, koarter as dit en mei algemiene konklúzjes.
Pieter Breuker
Bêste Geart en alle oaren (3),
Alle oaren ek, want as der ien ding de ôfrûne moannen bliken dien hat, dan is it wol dat standert en stavering fan it Frysk ûnderwerpen binne dy’t ûnder in protte minsken libje. It lit sjen dat taal fan ús allegearre is. Sa heart it ek. Allinnich al om dy reden moat de Fryske Akademy weromkomme op har plannen: beide ûnderwerpen binne oant no ta yn fierstente lytse (want eigen) rûnte besprutsen. De reaksjes op de Akademyplannen litte ek noch wat oars sjen: sels by in betreklik ienfâldich en beheind ûnderwerp as de foarnommen staveringsferoaring hat de Fryske Akademy de saken net goed útsocht (tink bygelyks oan ‘ik droech’, mar ‘ik ha drûgen’).
Dat probleem spilet noch folle mear by taalnoarm en taalstanderdisearring. Ik ha tsien jier lyn in wiidweidich artikel skreaun oer ‘Ferantwurding en útwurking fan noarmaspekten yn it Hânwurdboek I-11 en yn it WFT’ (Us Wurk, jrg. 52 (2003), s. 19-76. Yn dat artikel haw ik, mei oan de hân fan hûnderten wurden, ûndersyk dien nei noarmaspekten en noarmopfettingen yn de neamde (kearn-)wurdboeken fan de Fryske Akademy. In pear belangrike konklúzjes wienen dat:
a. de wurdboekmakkers amper it probleem fan de komplekse noarmproblematyk (taspitst op dialektfariaasje en ynterferinsje) oan de oarder steld ha, lit stean problematisearre, bygelyks yn de foaropwurden;
b. (mei as gefolch fan a.) der grutte ferskillen tusken de neamde boarnen binne yn de beskriuwing fan wurden wêrby’t dialektfariaasje en ynterferinsje in rol spylje, sels tusken diel I en II fan it Hânwurdboek (dat dochs as in ienheid jilde moatte soe). Oars sein: de eigen, mar dus net goed dúdlik makke, miening fan de wurdboekskriuwer hie grutte ynfloed op de brûkte taalnoarm.
Ek doe hat de Fryske Akademy de diskusje (as dy der al west hat) yn eigen hûs hâlden en net reagearre op myn artikel (dat yn in serieus wittenskiplik tydskrift ferskynd is). En ek no hawwe wy net in stik fan de Fryske Akademy sjoen oer de wittenskiplike, dat wol sizze de talige én sosjale, achtergrûnen fan taalnormearring en standerdisearring (yntern skynt in notysje fan ien side te sirkulearjen). It sil dúdlik wêze: it ûnderwerp fan taalnoarm fertsjinnet noch hiel wat ûndersyk. Dêrby moat de Fryske Akademy de doarren iepensette, prinsipieel de diskusje oangean wolle mei (ek net-Fryske) saakkundigen oan hegeskoallen en universiteiten én mei it ‘fjild’, mei belanghawwenden as ûnderwizers, skriuwers, amtners, de ‘gewoane’ Fryskskriuwers.
Hoe moatte wy no fierder? Ik herhelje hjirre nochris de Oprop dy’t wy op 5 juny oan Provinsjale Steaten oanbean hawwe (en dy’t doe ek op dizze webside publisearre is). Behein de opdracht oan de Fryske Akademy ta wat ynearsten de bedoeling wie: it meitsjen fan in (digitaal) Frysk Grien Boekje, op basis fan de besteande stavering. Dêr is dus hielendal gjin staveringsferoaring foar nedich en al likemin in net trochtochte en dus net te motivearjen yngreep yn taalfariaasje. Sa’n betreklik ienfâldich boekje – en op grûn dêrfan in staveringshifker, ek brûkber foar Mac en foar de sojale media – is wól ferlet fan. Boppedat kin dat op betreklik koarte termyn klear en binne de kosten oer te sjen.
It is noch net te let. De Fryske Akademy soe ek no noch gehoar jaan kinne oan alle (goed motivearre) beswieren dy’t de ôfrûne moannen tsjin har plannen ta staveringsferoaring en standerdisearring nei foaren brocht binne. It is ek te hoopjen dat de Fryske Akademy begrypt dat net samar foarbygongen wurde kin oan it massale protest út fermiddens fan wittenskip, ûnderwiis, kultuer en skriuwerswrâld. Mar mochten dy wil en wiisheid ûntbrekke, dan is it tiid dat de provinsjale polityk yngrypt en dêrmei it Frysk en syn brûkers behoedet foar grutte skea.
Pieter Breuker