Freed 21 febrewaris hie ik de eare meidwaan te meien oan it Grut Frysk Diktee fan Skanomodu, de stúdzjeferiening Frysk yn Grins. It wie in noflik barren. Henk Wolf hie in prachtige tekst makke, mei oan de ein in knappe fynst dy’t op mear manieren skreaun wurde koe. Der wie foar my gjin eare te heljen, oars: te folle flaters op it mêd fan kapitalen, keppeltekens, apostroffen en spaasjes. En ek in oantal tsjin de regels fan de Fryske stavering, ik jou it daliks ta.

By de ynstruksjes foardat it diktearjen begûn waard ik al even kjel. ‘Skrjo eksakt op wat ik sees,’ sei Henk, en dêr achteroan: ‘Doch dat neffens de offisjele stavering.’ Hoe no? Dat like my in tsjinstridige opdracht! De staveringsregels fertelle hoe’t ik Frysk staverje moat, wat de foarm fierder ek wêze mei. As ik op syn Koudums skriuw: ‘Ik hew him buten ronnen sjoend,’ dan is dat goed stavere. Wêr’t it fansels om gie, wie dat Henk fan my ferwachte dat ik Standert Frysk skriuwe soe! Hy seit ‘skrjoot’, mar ik moat opskriuwe ‘skriuwt’. Prima! Hindrik Sijens hat yn it FD fan 1 febrewaris moai útlein hoe’t it sit mei dy standerdisaasje fan it Frysk, it stiet ek op syn bloch.

Mar ik liet my der dochs noch ynluze. Yn sin 6 stie de term ‘typysk Fryske beskiedenheid’. Bliksem, seit Henk no in ‘-k’ yn ‘typysk’ of net? Ik hie earst automatysk in -k skreaun, uteraard, mar doe ynienen dy echo yn de holle: ‘Skrjo eksakt op wat ik sees’. Gelokkich, oan de ein waard de tekst noch in kear hielendal oerlêzen, ik doar der in eed op te swarren dat Henk dy -k yn typysk net útspriek. Dat, ik skras myn -k op it lêste stuit dochs noch gau. Mis! Dat wie wat de Dútsers sa moai in ‘Verschlimmbesserung’ neame. Henk sei wis wol ‘typysk’, sei er achternei. En, ik wit it no wer, ek al hie Henk ‘typys’ sein, dan noch hie ik ‘typysk’ skriuwe moatten, want dat is standert. It Frysk hat wol mear fan dy stomme stomme letters no? Ald, hjerst, hjir, ôf – de histoaryske kâns om dy der allegear út te mikken is yn 1976 ferskiten: ‘ôd’, ‘jest’, ‘jir’, ‘ô’, wurdbylden út lang ferfleine tiden.

De standert is ús Kollektyf Goed
Boppesteande lit moai dúdlik sjen dat de noarm foar de skriuwtaal losstiet fan de útsprutsen foarm. As ik it goed begrepen ha it ôfrûne jier, wolle de FA-lju allinne mar in foarkarsnoarm foar skriftlik Frysk yn it formele domein oanjaan; dêr bin ik ek foar. De Wâldsjer skriuwt dan ‘romte’ ek al seit er ‘rûmte’, de Klaaikert skriuwt dan ‘ôfwitte’ ek al seit er ‘ouwite’, de Dongeradielster skriuwt ‘grins’ ek al seit er ‘greans’ en ik, earmelytse Súdhoeker, skriuw ‘Ik ha him bûten rinnen sjoen’ ek al sis ik ‘Ik hew him buten ronnen sjoend’.
De staveringsdiskusje hat safolle krityk opsmiten tsjin de plannen foar in standertwurdlist fan it Frysk, dat men hast ferjitte soe dat dy standert der foar in (grut?) part al is. It is wier dat de maatskiplike posysje fan it Frysk oars is as dy fan it Nederlânsk, wat hieltyd mar wer beklamme wurdt. Mar it oare uterste, op skrift in fersnipeling yn dialekten, lykas by it Limburchsk of Grinslânsk, is hjir fansels absolút net oan de oarder. De foarbylden fan de histoarysk groeide standerdisaasje fan it Frysk binne de ôfrûne tiid genôch jûn. De essinsje dêrfan is: Gjinien fan ús skriuwt syn Frysk hielendal sa’t er it praat. De fêstige skriuwstandert ferbynt ús allegear, oer de dialektferskillen hinne, yn kombinaasje mei de ûnderlinge fersteanberens as wy it eigen Frysk prate. Us standert is in Kollektyf Goed. En it is dêr krekt sa mei as mei al it oar Kollektyf Goed: as elk syn priveebelang neijaget giet it deroan. Lit ús by alle emoasjes net weromfalle op ús thúsdialekt en dat ferhearlikje as wie dat it summum fan eigenheid.
Noch in konkreet foarbyld om út te lizzen hoe’t it neffens my sit. By in ynstelling wurkje twa minsken oan in nije ek-Frysktalige webside. Der komme allerhanne faktermen foarby. De iene (út Koudum) wol ‘ynlogje’ ha, de oare (út Burgum) ‘ynlogge’. Hoe no? As je dat gewurde litte en troch elkoar brûke, folget in sleep fan dûbelfoarmen dêr’t gjinien op sit te wachtsjen. Want: ynfinityf ynlogje, dan ek ‘ik logje yn’, ‘do loggest yn’, ‘hy logget yn’ en ‘hy hat ynlogge’; ynfinityf ynlogge, dan ek ‘ik loch yn’, ‘do lochst yn’, ‘hy locht yn’ en ‘hy hat ynlogd’. Wat in gribus, mei al dy ekstra staveringstûkelteammen fan g/ch. Leaver net! En dan is it moai dat der in Hânwurdboek is dat beskie jout. En dat docht it ek: it is ynlogge. En dus moat ik as Koudumer myn oanstriid om oeral -je tiidwurden te brûken mar wat bedimje, op skrift alteast. En dêr skik ik my graach yn. It Frysk leit my tige nei oan it hert, ik ûnderfyn de standert net as ferfrjemding mar as oaneigening.

Hânwurdboek 2008
De slotkonklúzje fan de Oproppers yn har stik fan 5 juny 2013 oer de standert is: ‘It Frysk hat in romme, mar yn de hjoeddeiske situaasje goed funksjonearjende skriuwtaalnoarm. Wa’t as skriuwer ferlet fan stipe oangeande de taalnoarm hat, kin yn de besteande wurdboeken en grammatika’s telâne.’ Sa is it mar krekt.
Op it mêd fan de wurdboeken hawwe de nijste publikaasjes fansels it measte te betsjutten. Yn 2008 ferskynde it Frysk Hânwurdboek, 2 dielen, 2391 siden. Dat is in mylpeal, omdat dêr foar it earst ús taal op brede wize (70.000 wurden) yn beskreaun wurdt yn de eigen taal sels. Foar elkoar bokst troch deselde wurdboekôfdieling fan de FA dy’t no mei de staveringshifker te set is. Sa’n hânwurdboek dat (yn tsjinstelling ta it WFT) net alle besteande foarmen opnimt en dûbelfoarmen yn in hiërargy pleatst, wurket altyd, hoe dan ek, normatyf. Ik ha de ôfrûne fiif jier fan net ien heard dat er krityk hie op dat Wurdboek, bygelyks dat by ‘rûmte’ stiet ‘→ romte’. En dat by ‘romte’ alle ynformaasje oer dat wurd stiet. Blykber is yn it Hânwurdboek ‘romte’ de foarkarsfoarm, om wat foar reden dan ek. Itselde patroan jildt foar party oare wurden. En, earlik sein, it makket my net folle út op wat foar grûn de kar makke is. Dat boek leit der, en elk kin it brûke.

Staveringshifker: dêr giet it om
Wat is der dan makliker as dit: Meitsje in staveringshifker op basis fan it troch elk akseptearre F-F Hânwurdboek út 2008, ynklusyf de markearringen dy’t dat wurdboek brûkt? As je de staveringshifker ferskillende ynstelmooglikheden meijouwe, kin elke brûker sels kieze oft er allinne de foarkarsfoarmen ha wol of dat er ek de njonkenfoarmen beskikber ha wol. Foar literêre skriuwers is de taal it middel ta persoanlike utering fan emoasjes, ynsichten en mieningen, in middel om wat moais of keunstichs of aparts te meitsjen. Sokken wolle maksimale frijheid fan taalgebrûk ha, en erfare blykber de trochgeand histoaryske trend ta normalisearring as ‘sovjetpraktyk’. Dat is begryplik. Mar skriftlik Frysk wurdt ek brûkt yn net-persoanlik kleure situaasjes, sa’t ik boppe sjen litten ha. Minsken dy’t dêr de noarm folgje wolle, brûke no al it Hânwurdboek, en it wurdt allinne mar makliker as dat yn digitale foarm beskikber komt. Sa is der neffens my in útwei út de polarisearre situaasje dy’t him no foardocht. Foar formele situaasjes is der in noarm, hús-tún-en-buorren brûkers fan skriftlik Frysk hawwe mear romte en as dy ‘lulk’ skriuwe wolle yn plak fan ‘lilk’, prima, en de skriuwers kinne yn literêre teksten skriuwe wat se wolle, sa’t it altyd al west hat. Tsead Bruinja kin ‘dânsje’ skriuwe en Jan Wybenga ‘sonder’; Janneke Spoelstra ‘leze’, Jan Kooistra ‘de lêste treen’ en Albertina Soepboer ‘it ider’ (oeps! dy lêste trije steane net iens yn it Hânwurdboek); Koos Tiemersma kin hûnen sels ‘barkje’ litte (ek net yn it wurdboek), Willem Schoorstra en in hiele rist lju nei him ‘weareld’ yn plak fan ‘wrâld’ skriuwe, Rink ‘heul’ en Trinus ‘dusse’ en Piter Duijff yn syn priveeteksten – bien etonné de se trouver ensemble – ‘hju’. En Abe? Dy skriuwt allang min ofte mear standert, krekt as de measten fan ús.

Net werom nei de krûddampen fan de jierren 70, a.j.w.
Yn 1976 hawwe Provinsjale Steaten in staveringswiziging fêststeld dy’t in ein makke oan in ‘oarloch’ dy’t wol sa’n 15 jier duorre hie. Dat waard doe heech tiid, want der kaam in nije Bibeloersetting oan, in hiele rige boeken mei folksferhalen, in WFT en it Frysk waard mei yngong fan 1980 ferplichte yn it basisûnderwiis. De wiziging gie lang sa fier net as de radikale herfoarmers fan doe ha woene (dy har systeem hjitte ‘Utstel I’, it wiene meast ûnderwiislju en in part fan de skriuwers dy’t dat propagearren). Foar de tjinstanners fan de no útstelde staveringsoanpassing hie ‘1976’ grif in ûntheisterjende ûnderfining west, ûnder oare mei it ferdwinen fan dy ‘ivichmoaie, typysk Fryske’ hw-, foar wiffe staverders in ûnding, omdat it Ingelsk yn deselde posysje wh- skriuwt.
Grutte feroaringen as yn 1976 lykje my no net mear mooglik. Yn de katalogus fan Tresoar krije de Frysktalige boektitels in synjatuer fan it format [rangnûmer fr], op folchoarder fan oanwinst. Yn 1980 lei dat nûmer op ca. 7000. No is it sa’n 14.500. Dat wol dus sizze dat de helte fan alle Frysktalige boekpublikaasjes yn de bibleteek fan Tresoar yn de Steatestavering is (even oannommen dat der nei 1980 net mâle folle titels fan foar 1980 yn de kolleksje opnommen binne). Mar as guon by de minimale miniwizigingen dy’t no foarsteld wurde moard en brân roppe dat it Frysk oantaast wurdt en ûndergiet, dan klinke my de echo’s fan fjirtich jier lyn wer yn de earen. Der binne doe hiel wat goede ferhâldingen fersteurd. Lit ús dat net wer oerkomme. Oan de oare kant jout it nei myn idee de Akademylju de plicht om elkenien dúdlik út te lizzen wêrom’t de ‘oanpassingen’ nedich binne dy’t se foarsteld ha. Is safolle gedoch om sa’n bytsje wol leanjend? En hoefolle rendemint smyt it op? Wurdt de stavering der wier learberder en praktysker fan?

Plak dy -t oan it wurd fêst
Minimale staveringswizigingen binne allinne mooglik, as se in grut rendemint ha. Ien dêrfan wol ik as beslút graach nei foaren bringe.
It skreaune Frysk tilt op fan de apostroffen. Dat binne ferfelende dingen by it skriuwen mei in toetseboerd (en dat docht elk langer). Se steane gauris op ’e kop wêr’t it net moat (sjoch bg. it omslach fan dit boek) en der misse spaasjes dy’t der wol hearre, of der steane spaasjes dy’t der net hearre. Foar in part komme al dy apostroffen en ferkearde spaasjes foar rekken fan it saneamde bynwurdmorfeem ’t. Myn útstel is om dat te ferfangen troch in -t oan it wurd fêst.
Wy krije dan bygelyks: De frou dyt dit lêst. It hûs dêrt se wennet. De fraach oft dat wol kin (oft: dat is no al gongber). Hy liet sjen hoet dat koe. Se snapten wêromt er dêr mei kaam. Wanneart dat ynfierd wurdt, skeelt dat in hoop ellinde. Wylst se deroer praten waard it nijs bekend (wylst: is no ek al gongber). Wêrt er dat weihat snap ik net. Kin ik dit wol sizze, noot it fjild der sa hinneleit? Waat dit lêst moat al even wenne. Ik freegje my ôf hoelangt dat duorje sil. En sa fierder.
It is wier, by it lêzen hat de ’t in synjaalfunksje: dy’t is in bynwurd en yt is in oar soarte foarm. Mar yn de kontekst lost dat him wol op. Boppedat, it Frysk hâldt syn bynwurdmorfeem, mar no as fêstplakte -t, en der is noch altyd goed lêsber ferskil tusken bgl. ‘wêr’ en ‘wêrt’. Dit foarstel betreft in lytse feroaring, mei amper oantaasting fan it wurdbyld, gjin grut probleem foar de lêsberens fan âldere teksten, mar grutte winst foar de skriuwberens (en typografearring) fan de takomstige teksten. Soe it op syn minst net leanje út te sykjen oft dit in reële opsje is?