Myn buorman seach my oer de râne fan syn balkon fronseljend oan: “Wa lêst no in boek mei dit waar? Is de krante net genôch?” Doe’t yn 1988 it Amerikaanske oarlochsskip USS Vincennes in Iraanske boargerfleanmasine út de loft skeat wenne ik yn Itaalje en oer it hite julywaar hong de politike hitens en ik lies my troch Iris Murdoch har broeiïge The black prince hinne. Oan ’e ein fan dat boek wist ik alles fan de spjalt tusken de keunst en de wrâld, fan de yllúzje fan realisme en fan taal dy’t makke is om ûnechtens oer te dragen en dat dat neat útmakket: “Dy ûnwierheid droech teminsten belangrike ynformaasje oer.” Wilens wie Amerikaanske ferantwurdlikens foar de fleanmasineramp útbleaun, want de wierheid soe wêze dat de Iraniërs om de Amerikanen te pleagjen in fleanmasine op harren ôf stjoerd hiene fol mei neakene liken. De krante makke yndie de roman oerstallich. En it wie noch altyd like waarm.
Dochs woe ik net leauwe dat ik de iennichste wie dy’t gewoan trochlêst. Yn it al lang net mear koele park sei in jonge tsjin syn famke: “Herman Koch,” dus dat foel ta. Mar sy andere: “Dy haw ik krigen fan Monique.” Dat foel ôf want de namme Monique hat net mear in soad street cred no’t myn spambox alle dagen fol streamt mei goedkeape rolexen en revolúsjonêre penisfergrutters, fan ‘Monique’. Ommers it is simmer en wy moatte konsumearje, makket net út wat. Mar simmer is in lestige tiid foar boeken. Utjouwers wachtsje mei de spraakmeitsjende titels oant de skoallen wer begjinne en de grouwe romans komme dêr efteroan foar de feestdagen. Oan de oare kant hawwe minsken krekt yn de simmer wol in soad frije tiid. Dy besteegje se foar in part oan lêslisten fol klassikers, want dy stean sjyk op jo skurte wylst jo fuotten yn de Prinsegrêft bongelje, mar it oare part besteegje se oan lêzen. Dat is de kâns foar it lichtere wurk. Yn Het diner fan Koch is de persoanlike, ûntrêstigjende misdied ûnderhâldend genôch mar it is gjin swier famyljedrama lykas Shakespeares King Lear en it mist ynspanning freegjende ferfining fan it misdieferhaal L’étranger fan Albert Camus. Ideaal dus: lêze sûnder transpiraasje.
Minsken wurkje it bêste by in temperatuer fan tusken de 16 en de 24 graad, ôfhinklik fan it soart fan wurk. Kantoarwurk giet it maklikst by op syn heechst 20 graad. In trochsneed hûs ken gjin ideale lêsatmosfeer, dêr wie it ûnderwiis it al oer iens, mar no jildt dat ek yn klimatologysk opsicht – en der is ek gjin ideale skriuwtemperatuer. Meidat de measte skriuwers thússkriuwers binne dy’t gjin studio mei airco ha, soe dat konsekwinsjes hawwe moatte. Koch syn Diner spilet yn in seizoen dat om in jas bûtendoar en om winteriten op it menu freget. Mar de ynhâld fan in wurk is net fansels te ekstrapolearjen nei de skriuwer, noch it skriuwen. It is de styl mei de oerdied oan taferielen dy’t tinken dogge dat it yn de winter skreaun is: “De ‘druven’ leinen neist in djip-pears stik slaad, goed fiif sintimeter fan lege panne fan it eigentlike haadgerjocht ôf, ‘filet fan poelepetaat berôle yn papiertinne plakjes Dútske ham’.”
Want yntuityf ferwachtsje jo fan by wurk dat skreaun is by hyt waar, dêr’t dy hitens net konstant hyt is mar jo just oerfalt, dat dat wurk him stadich foarmet en dat der tige ekonomysk omsprongen is mei wurden, as kostet elke letter deodorant. Minimalistysk kin men it wurk net neame mar yn de ekstreme waarsomstannichheden fan Ohio, mei syn oerrompeljend hite simmers, hat William Gass hast tritich jier dien oer it skriuwen fan The tunnel. Hieltyd komme de waarmte, de nearens en de stank op it aljemint en it effekt dêrfan op it skriuwen: “Swit troch in St. Louis simmer en sjong dêr fan. / O Muze, ik rop, sa lûd at ik kin, wylst ik hieltyd in beheinde krabbel hjit, hear my, help my!”
Wol minimaal en ek stadich skreaun en transpiraasje freegjend is it gedicht ‘A language of New York’ fan George Oppen. Doe’t Oppen yn Meksiko wenne makke er meubels, wurk dêr’t de ideale temperatuer 16 graad foar is. Mar hy ferhuze nei Brooklin, hong bûtendoar om yn de gleone simmersinne, siet yn noed oer de spannings tusken syn eigen regear en dat fan de Sovjet-Uny en begûn in keale tekst te skriuwen. “Mooglik / Te brûken / Wurden mits ien se behannelet / As fijannen / Net fijannen – Geasten (…) // Foarsichtich sille se opbetterje / Ik hoopje ta betsjutting / En ta besef.”
Midden op in leech fel papier skreau Aram Saroyan “lighght” en fûn dêrmei de minimalistyske poëzy út. It is sa’n licht gedicht dat it net iens lêzen hoecht te wurden mar allinne opmurken troch it sintúch fan it sjen. It kostet gjin inkelde ynspanning; prachtich foar hite dagen. Mar yntuysje is net perfoarst raak en abslute ynterpretaasjes fan ideeën oer literatuer redusearje dy literatuer ta neat. Dus hoewol’t it gedicht, ien fan de meast minimale ea, wol skreaun is yn in like krap en benaud keamerke as dêr’t Gass desennialang switte op The tunnel, hat Saroyan syn gedicht yn in pear minuten skreaun en op in skrouske hjerstjûn. Ek giet it gedicht fier foarby de rariteiten fan de Dada of de eask fan koartens yn de poëzy want it rebellearret net en it beskriuwt net – it is. Mar dy oanwêzigens fan ljochtens blykt yn ús ûntheistering te ideëel en dus te betinklik foar de hite dagen.
En jout de simmer no hytholliger karakters? De Ilias, it âldste wurk fan de westerske literatuer, is grif net makke yn de simmer mar spilet der wol yn – de winters binne wiet en koel yn Troaje – en hat yn de hitens hast inkeld hetsige helden. Achilles, syn minner Patroklus, Agamemnon, Diomedes, Hektor, Paris, Ajax en sels Atene dominearje sasear mei persoanlik drama dat oarsaken en patroanen fan it konflikt út sicht reitsje. It liket de krante wol. Mar leaver as it krantebelletrisme lês ik mei dizze hitens dochs myn spam.