Flak om de hoeke fan de dekadinte Brouwersgrêft lei in meterslange rige boeken klear om mei te nimmen. It soene wol krimi’s wêze tocht ik, dêr kinne de paupers út de efterstrjitsjes noch wat fan leare, noblesse oblige – en ik fytste troch. Op de weromreis in oere letter blykte der tusken de grutte gatten yn de rige yndie noch in Martin Koomen te lizzen. At it ek misdieden telde wit ik net want ik seach it net yn, mar de titel wie De literaten fan de linkerkant: Ingelsktalige skriuwers yn Parys – mei trije literêre ferkenningstochten. Letter soene de titels fan krimiskriuwer Koomen folle koarter wurde, lykas Moard yn de Walboarch en Haachske blabber, mar doe wie it noch 1983. Myn dochter wie noch lang net berne. “Wat is linkerkant?” frege se. Rive Gauche, sei ik, want dat wit se wol om’t Woody Allen dêr syn film Midnight in Paris oer makke hat. Wat ek opfalt is de militêre metafoar fan de ferkenningstochten: de ‘combat function’ fan in tagonklik stikje literatuerskiednis as militêre ferkenner. Efterop it omslach stiene tûmeneilportretten fan, op miskien Hemingway nei, amper minsken dy’t om militêr optreden freegje. Samuel Beckett, Henry Miller, Anaïs Nin, D. H. Lawrence, James Joyce, Gertrude Stein, Alice B. Toklas, E. E. Cummings, John dos Passos, Ernest Hemingway, Sylvia Beach, Ford Madox Ford, Ezra Pound en F. Scott en Zelda Fitzgerald.
Zelda ken ik, lykas myn dochter, út de populêre kultuer. It ferske Zelda fan de Bonzo Dog Doo Dah Band giet net oer de Germaanske goadinne, it giet oer Fitzgerald syn minne houlik: “Wêrom wol hja / Omgrieme mei my?” Is Zelda no in literaat? Dat se yn in psychiatryske klinyk stikem yn seis wike in roman oer har houlikslibben skreau is wol bekend, en ek dat Fitzgerald lilk wie want hy brûkte deselde boarne foar syn nije boek. Mar Zelda har Besparje my de wals hinget oaninoar fan sinnen as: “Sa folle hold se fan de man, sa tichtby en tichterby fielde se har dat er ferwrongen rekke yn har sicht, as drukte se har noas op in spegel en digere se yn har eigen eagen.” De ferkeap helle de oardeltûzen eksimplaren net iens en de Bonzo Dog Band sjongt sneu: “Harkje nei myn ferhaal, it is tryst mar it is wier / Gniis asjeblyft net, it koe dy ek barre.” Ien ding is dat Zelda dus gjin literaat wie; in oar ding is dat de Fitzgeralds doe’t Zelda har roman ferskynde al jierren net mear yn Parys wennen. Ek fêstigen se har der krekt nei’t The great Gatsby útjûn wie. Dus wat wiene de rol en it effekt fan de Rive Gauche op de literatuer eigentlik? Wêrom bleaune de literaten net gewoan thús?
Ernest Hemingway hie, útsein syn sjoernalistike stikken foar The Toronto Star Weekly, foar’t er yn Parys wenne noch neat publisearre, dus in stylferoaring troch Parys bestiet yn syn wurk net. Mar it is mar de fraach at syn debút fan 1925, it koarte ferhaal Grutte twahertige rivier, wol opmurken wie at syn Rive Gauche-buorfrou Gertrude Stein de alderswakste passaazjes net skrast hie. Ik haw blyn in sin pript: “Nick hie honger. Hy leaude net dat er ea mear honger hân hie. Hy iepene en lege in blik mei bargefleis en beane en in blik spaghetty yn ‘e koekpanne.” Dat is krizeltosktaal. Mar doe wie de gongbere styl tradisjoneel. In sin, wer blyn pript, út G. K. Chestertons detektiveferhaal De man dy’t tefolle wist út 1922 rint sa: “It [gesicht] wie fan de brede, fjouwerkante soart mei grutte kaken, hast lykas dat fan in tige yntellektuele minskaap; de wide mûle sa ticht sletten dat er oanjûn wurde koe mei in inkelde streek; de noas mei it soart noasters dy’t wiid iepen lykje te stean, as mei in sin oan de lucht.” Dêrnjonken wie Hemingway modern en dus better fûn men. Mar in kollum fan Hemingway yn de Toronto Star fan 1923, dus twa jier foar de houterige Nick, begjint sa: “Nee. Hy wie noch in operasjonger noch in fiif-sint sigaar. Hy stie ea bekend as de moedichste man fan ‘e wrâld. En hy stoar yn in besmodzge, smoarge keamer yn Madrid, de stêd dêr’t er syn grutste triomfen fierd hie.” Dramatysk – foar Hemingway – mar knap; hy hie better nei Kanada gean kinnen en net nei Rive Gauche.
Yn Parys publisearre Ford Madox Ford syn Parade’s end, dat meast yn Ingelân spilet, en hy rjochte dêr de legindaryske Transatlantic Review op, dat útjûn waard yn London. Kommunikaasje sil dêr wol de reden foar west ha; útjouwers op Rive Gauche prate Frânsk en Ford hie – neffens himsels, is in warskôging dy’t net ûntbrekke mei – inkeld in hiel lyts bytsje Provinsaalsk fan syn heit leard. It tydskrift hie, yn it jier 1920, mar tolve nûmers, dy’t Ford foar it grutste part brûkt foar de promoasje fan Jean Rhys. Mar wêr is Rhys? En Djuna Barnes hat wol in rol yn Midnight in Paris, mar stiet likemin op de efterkant fan de Literaten fan de linkerkant. Wêrom net? Djuna Barnes kaam nei Parys út Greenwich Village wei. Dêr wie se hinne gien om’t New York al foar 1900 it sintrum wie fan Modernisme, ferdield oer twa plakken: Harlem en Greenwich Village. Benammen Greenwich Village kultivearre in mingsel fan polityk en literatuer en in radikale avantgarde, dêr’t de lettere krityk op itselde Modernisme al kweke waard. Bertebeheiningaktivist Margaret Anderson rjochte The Little Review op want “boekskôging ommers, hat inkeld ien synonym: erkenning.” Se ferdigene yn it tydskrift in kontroversjele moraal yn literatuer, spruts skande fan sensuer, bespruts it wurk fan ûnder oaren de Sweedske feminist Ellen Key en publisearre poëzy fan de iere Imagist Amy Lowell.
Wilens yn Parys miskende Ford yn syn tydskrift Jean Rhys har Karibyske ôfkomst. Protest fan de net-Ingelsktalige mienskip yn Parys (“der wiene minstens twa Japanners, twa negers – fan wa’t ien in wier literêr talint hie – in Meksikaanske vaguero yn kostúm, Finnen, Sweden, Frânske lju, Roemenen”) twong Ford om it ‘transatlantic’ yn de titel fan it blêd smeller te definiearjen as Anglo-Amerikaanske skriuwers. De titel fan it slotferhaal út Rhys har autobiografyske debútbondel De linkerkant is ‘Vienne’, op syn Frânsk, yn it boek brûkt Rhys it Ingelske Vienna; it Dútske Wien komt net foar, wylst se der wenne. Ynternasjonalisme wie op Rive Gauche dúdlik net de bedoeling. Rivaliteit ek net. Doe’t Lowell yn 1915 in Imagiste-antology útjoech, drige Ezra Pound út Ingelân wei daliks mei in rjochtsaak en woe neat mear fan de Amerikaanske Imagisten witte. Pounds ôfreis nei Parys, in pear jier letter, hie in prozayske reden: Ingelske en Amerikaanse tydskriften woene of koene syn stikken net langer pleatse. De polityk-ekonomyske kontekst fan Rive Gauche wie folle gaadliker. Foar de Wall Street Crash wiene de boppeneamde literaten ryk yn Parys en koene har in dekadint libben dêr better permittearje as thús. Krekt nei de Crash, yn de jierren tritich, soe de polityk boeken en
har skriuwers sa popularisearje dat literatuer boargerliker as ea waard en dat der thús wer plak wie foar de literaten fan de linkerkant. New York bleau in te anargistyske ferkenningstocht; der siet neat oars op as ôfwachtsje yn it al te gemoedlike, net-krityske, boargerlike klimaat fan Rive Gauche.