Op dit stuit hâldt André Looijenga yn Bitola ta, yn Masedoanië, yn it ramt fan it ynternasjonale literêre útwikselingsprogramma ‘Other Words’/‘Oare Wurden’. Guon fan syn reisyndrukken publisearje wy dizze simmer yn Ensafh.
Ik woe de stêd wer út. Ik hie trije dagen yn Skopje omspaand, dêr’t it sa hyt wie dat bûten berik fan in airco myn harsens suver oerferhit rekken. No wie ik wer yn Bitola, mar ek dêr wie it waarm. De drokte op ’e terrassen, de auto’s en it bakkende asfalt: it stie my tsjin. Ik moast de heuvels yn.
Súd fan de stêd hawwe de heuvels wat mear skaad, mear bosken. In tropke terrakotta huzen boppe op ’e heuvel efter it hânbalstadion hie my yn de besnijing. In âld kleaster faaks, in lytse buorskip, in bûtenpleats út de Turkske tiid? Ik woe ris hifkje. Faaks in moai plak om te sitten, om te lêzen en yn myn notysjeboek te skriuwen.
Foarby de flanearkorso en it swimbad hearde ik gjin minskestimmen mear. De Bitolsters bliuwe leafst ticht by oaren. Ferlitten fabriken, doe in paad omheech. Yn it foarige wie dizze heuvel militêr oefenterrein. Der stiet noch in wachthokje út de Joegoslavyske tiid, de âlde flagge is as in feale bân noch op it beton te sjen: blau, wyt, read en in reade stjer. Ik joech my del ûnder in beam, naam in swolch út ’e wetterflesse. It garnizoen is yntusken pinsjoneard. Ik koe feilich fierder berchop.
It paad bûgde, healweis de heuvel seach ik twa ôftanke strieljagers stean. Ik derhinne. As geasten fan earder ôfskrikwekkend oarlochsark steane se op betonnen klossen. De snaffel wat omheech, as klear om op te stigen. De wjukken brutsen, de metalen hûd trochrustke, bekrast, it yngewant derút skuord foar âld izer. Oanspielde meunsters, noch lang ûnderweis om ta ploechizers te wurden. It koarte gers om de wrakken hinne leit fol skieppekeutels; herders hawwe de militêre basis oernommen.
Wer in swolch wetter. De sinne brette it giele gers op de helling. De droege rook fan gers en krûden hong yn myn noasters. It tropke gebouwen is ommuorre, de poarte is iepen. In âld kazerne. In fort om in spaghettiwestern yn op te nimmen. Doarren en kezinen binne sûnt jierren opstookt, toarre ruïnes binne oerbleaun. Ik gie fierder: hjir wie net te wêzen, it betroude Sveti Atanas moast oer de folgjende heuvel om ’e hoeke lizze. It paad hat de breedte fan in tank, giet stadich omheech by de hichtelinen lâns. Der steane beammen dêr’t fruchten as tusearten oan hingje. De beammen sjirpten. Alles sjirpte rûnom fan de sikaden, de imerkes.
De stiennen sjirpten. De strakke loft sjirpte. Ik hear neat oars as sjirpen. De sinne stiet op it heechst, it heuvellân leit der sublym ferlitten hinne. Ik rin troch, yn ’e sinne, al fielt myn beswit fel as in laachje waaks mei de geur fan droech gers. It is middei, de gleone mediterrane middeisoere. De oere dy’t je mije moatte, neffens de ferhalen út de antike mytology, wêrop’t je de natoer en jins sinnen net betrouwe kinne.
No en hjir begriep ik de hellenistyske literatuer! Better as doe’t ik eartiids alle Grykske poëzij fan tusken 300 en 100 f.Kr. lies foar in mûnling tentamen.
Ien fan de herdersdichten fan Theokritos sjit my yn it sin. De ik-persoan, Simichidas, kuieret dêryn mei syn maten op in hite simmermiddei troch de heuvels fan it eilân Kos nei in feest by in hillichdom. Hy treft in sekere Lykidas, dy’t der út sjocht as in herder (de dichter jout in krekte beskriuwing fan syn rûge útrissing), mar eins mear as dat liket te wêzen. Lykidas begjint tsjin de ik-persoan:
Σιμιχίδα, πᾷ δὴ τὸ μεσαμέριον πόδας ἕλκεις,
ἁνίκα δὴ καὶ σαῦρος ἐν αἱμασιαῖσι καθεύδει,
οὐδ᾽ ἐπιτυμβίδιαι κορυδαλλίδες ἠλαίνοντι;
‘Simichidas, wat sleepst de fuotten hinne midden op ’e dei,
nodat sels de hagedis leit te sliepen op ’e stiennen muorkes,
en by de grêfheuvels de tûfljurken net opwjukje? (…)’
(Theokritos, Idylle 7, r. 21-23)
Lykidas draacht dêrnei in liet foar dat er makke hat, en hy daget Simichidas út om ek foar te dragen. Lykidas belooft him dêrfoar syn hoedersstêf, – in symboal fan hoe’t de âldere beskermling fan de Muzen syn keunst trochjout oan in jongere dichter. De setting kloppet. Sa is it, op in hite middei yn ’e simmer yn dizze kriten, oft je no op Kos, op Sisylje of yn Pelagoanië omstappe. It wie in lânskip fol ferhalen en fol hillichdommen. En ekstinsive feehâlderij, útsoarte.
Tagelyk is it gedicht fan Theokritos ek folslein keunst: hy is sels Simichidas, en Lykidas stiet foar syn literêre foarbylden. Theokritos (3e ieu f.Kr.) kaam mei syn poëzij yn de heechste rûnten. Kening Ptolemaios II, in Masedoaniër dy’t oer Egypte en it eastlike part fan de Middellânske See hearske, wurdt gauris priizge yn Theokritos syn fersen. Nei alle gedachten hat de dichter diel útmakke fan de kening syn persoanlike entûraazje. De elegante herders dy’t fersen sjonge oer de leafde, it is in spultsje, mar dan wol wer in hiel moai spultsje. Oflieding fan de neare waarmte, fan de stress en de stêd, en net te ferjitten fan de kontinuë oarloggen tusken de ferskate keninkriken dy’t noch generaasjes lang fochten ha om de brokstikken fan wat Alexander de Grutte ferovere hie.
Dy assosjaasjes joegen my ekstra nocht om fierder de heuvels oer. Ik roaide likernôch wat kant it út wêze moast nei Sveti Atanas. De stêd wie net mear te sjen. Yn ’e fierte wol it doarp Bukovo op in helling mei donkergriene beammen en it kleaster lyts dêrboppe. Ik kaam lâns bousels dy’t ea as oefening oan pún sketten wiene, en keas doe in paadsje nei it west, tusken jeneverstruken troch. In griene delte iepene him foar myn eagen, dêr’t in stik as wat sânreden troch meänderje. Tusken wat beammen troch kipe it lytse grize tuorke fan de ienlike tsjerke Sveti Atanas. Ferromme tipte ik foarholle en skouders oan, dronk it lêste lije wetter út ’e flesse.
Sveti Atanas
Ik rûn by de rotsige heuvel del, de bultige greide troch. Oare kant de tsjerke stie in keppel yn it skaad te bletterjen. Oer de púndyk ried in wite landrover nei de bisten ta. Ik gie it stek troch, stuts earst de holle en de mûle yn de wetterstream fan de boarne. It wie hjir stiller as doe’t ik hjir in wike earder wie, mar it wie deselde tún mei blommen en sproeid gers. Under de feranda foar de tsjerke oer siet in âld man stikken bôle te behoffenjen by in boaiemke bier. In koart ‘здраво!’ oer en wer. Wer by sûp en stút, pakte ik myn skriuwboek út de tas. De man rôp syn hûn nei him ta, krige syn tas en ark mei, en sette swijend ôf. Yn it echt sjonge herders gjin fersen.
Ik bleau sitten te skriuwen. Ik seach de herder efternei hoe’t er mei syn geiten troch it greidlân teach. It begûn te drippen, en foar in fûle reinbui skûle ik ûnder de feranda. Ik skreau noch in pear siden fol. Ik folle myn flesse nochris en gie deselde kant as de geitehoeder út. It rommele yn de fierte efter de bergen. Ik stuts de hân op nei de herder en sloech in paad mei balstiennen de bosk yn, likernôch op Bukovo oan.
It wie in âld paad, mei in muorke fan losse stiennen derlâns. Der sieten hagedissen op, wach.
https://www.youtube.com/watch?v=RRbK41S1kmM&feature=youtu.be