Ik woe it ‘nije Fryslân’, dêr’t ik yn ’e krante oer lêzen hie en dêr’t ús âlderlik hûs op útsjocht, wolris fan tichterby besjen. Dat ik fytste lesten in nij rûntsje troch de polders efter Tersoal: oer de Wierren by de ‘Sânplaat’ del en it Slúske oer, doe foar it earst ris mei it pontsje oer nei Terherne, yn Jinshuzen in lêste ijsko fan ’t seizoen, en oarekant Aldskou in stik de Grienedyk folgje. Sûnt koarten steane der ynformaasjetafels oer it ferline fan dy binnendyk, de silen en de bûtlannen. In hunichkleurich ljocht lei oer biljertlekkengriene greiden dêr’t de kij rjochting melkmasinen stapten en de guozzen fergadering holden.
Abbenwier, dat leit foarby Fjouwerhuzen en Foutebuorren. Fan it Jirnsumer yndustryterrein ôf in dykje, rjocht as in reed, dan bochtet it belein mei platte kluten tusken trije boerehiemen mei âlde beamsingels troch. It binne hiemen mei donkergrien gers om ’e hûs dat altyd yn it skaad leit. De lêste bocht, en dan bist op ’e iepen ruilferkavelingsdyk ûnder de Tersoalster Brekken lâns. In delsettinkje dat allinnich yn alfabetyske listen foaroan stiet, in úthoeke dêr’t de leadgrize rook fan blauwe drek altyd yn dyn noasters bliuwt: Abbenwier.
Op it hoekje dat as ‘Abbenwierstersyl’ skreaun stiet, hold ik wer even by in ynfoboerd. Op de foto hjir wat ik dêr lies: – klik foar in grutter byld op de foto (pdf) –
Dat de tekst inkeld yn it Hollânsk is, okee dan mar, de Dútske toeristen moatte it ommers ek lêze kinne. In frij lang stik oer de midsieuske skiednis fan Raerderhim, dat yntrodusearre wurdt as in lân fol eardere stinzen. Kastielen wurde derfan makke. De tekeningen fan ín ‘stins’ yn 1100, 1200 en 1300 binne út ien as oar algemien skiednisboek copypaste. Dat der hjir yn Abbenwier twa sokke grutten stongen, yn Tersoal en Poppenwier elk seis stiks en yn Raerd wol acht sokke kastielen sille de gearstallers fan it ynfoboerd doch net echt miend ha. Mar hawar, dat falt noch yn de kategory byldredaksjonele staveringsflaters.
Nee, dan sinnen as: “Ze (…) hadden ‘horige’ boeren voor zich werken. Deze boeren waren verplicht om voor de Hoofdeling te werken en hoorden bij het land. Het waren een soort slaven. Wanneer er gevochten moest worden waren ze ook verplicht mee te vechten. Ook de inwoners van de dorpen, toen nog veel kleiner, waren grotendeels horig aan een Hoofdeling.”
Dat soks op sa’n boerd stiet, is net te leauwen. It makket my poer, omdat it folslein stridich is oan hoe’t de let-midsieuske Fryske samenleving yninoar stiek. It is sa slim ferkeard, dat ik my der hast persoanlik troch misledige fiel.
De tekst op it boerd beskriuwt ridlik ekstreem in feodalisme fan in adel dy’t fan syn kastielen ôf in rjochteleaze boerebefolking oerhearsket. ‘In soarte fan slaven.’ Op guon plakken, yn guon ieuwen, hat it der ûngefear sa hinne lein, mar net yn Fryslân. En al hielendal hjir net yn de Legeaën, dêr’t de klaai oergiet yn it midsieuske feanûntginningslânskip. De Friezen wiene der boppe alles grutsk op dat hja ‘frij’ wiene, wat net inkeld betsjutte dat hjir net in greve of hartoch regearde, mar dat de boeren sels ‘hear’ wiene om’t se net as hoarigen ûnderwurpen wiene. Grif wie der in boppelaach dy’t baas spile, grif wie in part fan de befolking troch earmoed yn in minne ôfhinklike posysje, mar de let-midsieuske Friezen koene as kollektyf grutsk wêze op har ridlik egalitêre samenleving fan juridysk sjoen ‘frije’ mannen. Of sa’t it yn Aldfryske rjochtshânskriften beskreaun wurdt, lykas yn dizze tekstferzy dy’t nei alle gedachten út dit súdwesten fan Eastergoa komt:
“… that Fresan fri heran were, thi berna and thi onberna, also lange so thi wind fan tha olcnum we, and thio wrald stode…” (Magnuskerren, caput 1, neffens Codex Unia)
“… dat Friezen frije hearen wêze meie, sawol dy fan no as yn de takomst, sa lang as de wyn fan de wolkens waait en de wrâld stiet…”
De Fryske plattelânsbewenners yn de lette midsieuwen wiene gjin ‘hoarigen’. Der wie in elite fan grutte grûnbesitters, heareboeren, saneamde ‘haadlingen’. Dy bouden stiennen huzen, en faaks stiene der yndie oait seis fan dy gruttere pleatsen yn in doarp as Tersoal. Mei sintraal gesach hiene de Friezen yn de tolfde en trettjinde ieu sa goed as ôfweefd. Dêrneist waarden yn deselde jierren de feangebieten yn it suden en easten fan Westerlauwersk Fryslân ûntgonnen: dy nije lânbougrûn moat in soad nije mooglikheden jûn hat. Ik moast dêr ek oan tinke, by wat ik okkerdeis fan Bas van Bavel, heechlearaar ekonomyske skiednis yn Utert, lies:
“In de twaalfde en dertiende eeuw waren er opstanden tegen het gezag. (…) Daarna ontstond grote gelijkheid. Nederland was in de dertiende en veertiende eeuw een van de meest egalitaire gebieden ter wereld. Heel veel mensen konden deelnemen aan de politieke besluitvorming. Weliswaar lokaal, maar van een centrale staat was nog geen sprake. Het particulier grondbezit was wijdverbreid (…) Midden zestiende eeuw ontstond een kantelpunt, toen rijke stedelingen grond opkochten en verpachtten en geld uitleenden in de vorm van krediet. Steeds meer burgers verloren hun economische zelfstandigheid en werden afhankelijk. De economische groei stagneerde, het bruto nationaal product begon te dalen. De reële lonen van arbeiders lagen eind zeventiende eeuw onder die van 1300.” (NRC 29 oktober 2016)
De lette midsieuwen (de trettjinde, fjirtjinde, fyftjinde ieu) hawwe te’n ûnrjochte in imagoprobleem. Oer ‘de midsieuwen’ wurdt fierste folle yn efterhelle klisjeemjittige patroanen tocht, as wie it in ûnbeskaafde, wrede tiid fol religieuze en feodale ûnderdrukking, wêryn’t ‘se noch leauden dat de ierde plat wie’ en ‘se heksen ferbaarnden’ (om mar ris twa moderne misferstannen te neamen: it earste is in fabeltsje út de 19e ieu, en grutskalige hekseferfolging begûn pas nei 1500). It wie júst in tiid dat der yn Europa nea earder fertoande ekspânsje plakfûn: rûnom nije doarpen yn nij ûntgûn lân ûntstiene, stêden stifte waarden en opbloeiden, dêr’t in foar ús idee noch lytse befolking enoarme tsjerken bouden. Yn de stêden, en yn eigensinnige plattelânsgebieten as Fryslân, ûntstie in foarrinner fan de fertsjintwurdigjende demokrasy. De hieltyd tichtere ynfrastruktuer fan tsjerke en gilden soarge foar in systeem fan sosjale foarsjennings dat pas yn de 20e ieu oertroffen waard. Yn Fryslân produsearren boeren op har eigen lân bûter, tsiis, fleis en wol om te ferhanneljen yn in jildekonomy. De minsken wisten de fuotten meast droech te hâlden tanksij diken en silen, en se wiene tagelyk hieltyd mear oan it lêzen en skriuwen. Menear pastoar mocht doe noch in freondin ha, en der wiene yn tsjerke noch yntreekaartsjes foar de himel te keap.
Op dat ynformaasjeboerd yn Abbenwier fertelle se lykwols leaver fabeltsjes ynstee fan it histoaryske ferhaal fan de lette midsieuwen en fan de Fryske Frijheid. De hjoeddeistige lokale haadlingen fan Jirnsum en omkriten kenne blykber de midsieuske skiednis fan Fryslân net – it is krekt as hat op dat mêd it wurk fan hjir by ús spesjalisten as Oebele Vries, Paul Noomen of Han Nijdam om ’e nocht west. En sokke desynformaasje wurdt dan ek noch troch û.o. de Provinsje Fryslân sponsore.
Ik skodde de holle om de ûnnoazele tekst oer hoarigen en kastielen, en ik stapte mar wer op ’e fyts. Underweis tocht ik troch oft de let-midsieuske ideeën fan frijheid en gearwurking in nije ynspiraasje wêze koene as tsjinwicht tsjin de dystopyske tendinzen fan in hieltyd mear neo-liberalisearre, monopolisearre, autoritêr-technokratyske, iendiminsjonale, minder humane samenleving. De ljochtblauwe loft brocht in kâlde lucht as oankundiging fan de winter.
Ik trape myn paad fierder neffens it patroan fan de stripeferkaveling, dy’t ús fiere foarfaars hjir sa tusken likernôch 1000 en 1200 oanlein ha, yn de rjochting fan de grouwe 14e-ieuske toer fan Tersoal.