Op himsels is it in wûnder dat ik noch wat haw mei de Fryske literatuer, want ik fielde my no net fuortendaliks oansprutsen troch al dy boereromans út de Fryske kanon dy’t op de lêslist stienen foar it eksamen Frysk, sa’n tritich jier ferlyn. Al dy oersaaie românses dy’t yn it foarste plak basearre wienen op de bunders lân fan it mantsje en de heupbreedte fan it wyfke: ik hie der neat mei. En as der alris in boeresoan teology studearje soe, gie er binnen in pear moanne ten ûnder oan de ferdoarne ferliedings fan de grutte stêd, wat dan yn de measte gefallen ek noch Grins wie: sukkel. Blykber wie Frysk ek yn de twadde helte fan de tweintichste iuw foar in grut part noch de taal fan it plattelân.

As Frysk sprekkende stedsfries – de albino ûnder de Friezen – hie ik lykwols ek gjin hâldfêst oan it Stedsfrysk, omdat dat my yn wêzen ek frjemd wie. It Dokkumers dat myn broer mei syn freonen praatte – ik nim oan fanwegen it fantastyske male bonding-effekt – hie ik wol sa goed ôflustere dat ik it letter by need wol wat ferhaspelje koe ta Ljouwerters, mar dochs fielde it altyd wat ûnwennich, as in min repetearre sêne út it toanielstik Ik hew altiten in Liwwadder weest. It is dat it wurd ‘identiteitskrisis’ noch net útfûn wie, oars hie ik der fêst ien hân. It is goed om te witten wêr’tst wei komst en hoechst dyn eftergrûn net te ferloochenjen, mar wat moatst mei in eftergrûn as dy yn alle gefallen in kant út wiest wêr’tst net hinne kinst of wolst?

Dêr komt noch wat oars by. It is miskien wat oerstallich dat ik it sis, foar elkenien dy’t it nijs ek mar in lyts bytsje folget, mar Fryslân hat syn langste tiid as boereprovinsje hân. Boeren binne krekt fotografen: de ôfrûne desennia is sa’n bytsje de helte dermei ophâlden omdat der gjin droech brea mear mei te fertsjinjen falt wylst de ynvestearrings heech bliuwe, en dat sil wierskynlik allinnich noch mar slimmer wurde. Aanst hawwe we yn Nederlân allinnich noch mar hyperyntensive, ûnromantyske glêstúnbou (sille we dat mar oan it Westlân oerlitte, de Kening fan de Kassen?), mei dêr tuskenyn noch wat lytse duorsume boeren en harren styfbern: de stedslânbou. Ik haw begrepen dat der in beweging geande is dy’t de bannen tusken Fryslân en Rotterdam oanhelje wol, in plak dêr’t se tafallich in hiel soad witte fan buorkje op bitumen, dus wy hoege it net hielendal op te jaan, mar it wurdt wol bysaak.

It bêst mooglike senario foar Fryslân (as it net fertutearzet ta in wingebiet fan in enerzjyslurpjende Rânestêd) is dat it, krekt as it grutste part fan de rest fan Nederlân, in grien stedsgebiet wurdt. En leau my mar: fan New York oant Bombay en fan Peking oant Calcutta sille se dêr jaloersk op wêze, sa’n soad CO2 yn de loft en dochs alle foarsjennings praktysk om ’e hoeke. Allinnich: as it ien kear safier is, dan wurdt it mei de iennichste opstekker foar de Fryske literatuer út de ôfrûne jierren, nammentlik de weropstanning fan it suteljen, fansels neat mear, want dat moat wol sein wurde: dat wurket allinnich mar yn de doarpen, dêr’t de minsken noch meast op de begeane grûn wenje. Yn ’e heechbou dogge se de doar net iens foar dy iepen, dêr litte se dy domwei stean mei dyn kroade fol boeken.

Dêrom soe de Fryske literatuer, ynklusyf har marketingtechniken, harsels opnij útfine moatte, en dat leafst sûnder dat oait ek mar wer it wurd ‘boereroman’ falt. Dat haadstik is ôfsletten, it is dien, wier. Wol de Fryske taal en benammen it proaza oerlibje, dan moat it woartelsjitte yn de stêden. En dat komt no krekt sa moai út: proaza aardet fan oarsprong dochs al it bêst yn steden. Foar sokke dingen hienen en hawwe se it op it plattelân fierstente drok: asto yn desimber begjinst te lêzen yn bygelyks It himelsk oerwurk fan Durk van der Ploeg, dan hoege de ierappels net iens mear de grûn yn tsjin de tiid datst it út hast.

No wol ik fansels net beweare dat der gjin Fryske stedsromans binne, dan soe ik al sa’n heale iuw literêr wurk oer de holle sjen moatte, mar ik haw it gefoel dat dy dochs minder stevich yn de Fryske literêre kanon woartele binne as de wurken oer it plattelân fan Fryslân, fan de gedichten fan Obe Postma oant de romans fan Reinder Brolsma, dêr’t de rook fan krekt meand gers ôf slacht. It roer moat folle drastysker om. Wat der úteinlik oerbliuwt fan in kanon, wurdt generaasje op generaasje opnij beslist, en as de jongste generaasje Fryske skriuwers en letterkundigen har earder spegelet oan Douwe Kalma as oan bygelyks de ‘Sechstigers’, dy’t úteinlik pas werklik de kranten foar de ruten wei skuorden en folle faker in stedske tematyk hienen, dan soe sels in boek as Fabryk fan Trinus Riemersma, om mar ris in stedsk kearpunt yn de Fryske literatuer te neamen, der wolris tuskenút falle kinne. It Frysk en de stêd is noch altyd gjin fanselssprekkende kombinaasje.

No’t 2018 deroan sit te kommen, de grutte omslach dy’t de hiele provinsje yn ien muoite troch kultuertechnysk sjoen ûnder de wjukken fan Ljouwert feie sil, wurdt it tiid foar de Ljouwerters (en foar alle oare stedsjers mei deselde fratsen) om ris op te hâlden fan Frysk-bashen en foar de doarpsfriezen om ris op te hâlden fan Ljouwert-bashen. Ik nim Ljouwert mar efkes as foarbyld omdat dizze Hoofdplaats altyd al de ultime kop fan Jut west hat wat it krimmenearjen oer dy arrogante stedsjers oangiet, dy reginten dy’t leaver tsjin de Hollânske machthawwers oanlinen as dat se har eigen taal en kultuer heechhâlden. De boargeroarloch giet fan âlds tusken Ljouwert en de rest, mar yn mindere mjitte jildt itselde foar alle stêden yn Fryslân. Dat docht my tinken oan in eardere kollega út Brussel dy’t my op in stuit razend entûsjast mailde dat er dy simmer sa machtich moai te fytsen west hie by ‘de 11 dorpjes van Friesland’ lâns; ik bedoel mar: hokker tsjinstelling hawwe wy it hjir hielendal oer?

Wêr’t no om te begjinnen ferlet fan is, leafst noch efkes foar 2018, is in ienentweintichste-iuwske, Frysktalige, monumintale stedsroman, of wat realistysker: in grutte lytse-stedsroman. Tink oan soks as in Snitser ferzje fan James Joyce’ Odysseus of in Ljouwerter ferzje fan Alfred Döblins Berlin Alexanderplatz – om mar in bytsje yn de tiid fan Douwe Kalma te bliuwen, dy’t ek wat de dramatyske histoaryske ûntjouwings oangiet wol wat op uzes liket. De tiid soe samar ryp wêze kinne foar in comeback fan de stream of consciousness-literatuer, dat sjit ek lekker op mei skriuwen. Ik doch mar efkes in foarsetsje foar in titel: Oft it no jûns let is of moarns ier, it gedonder is altyd op it Ruterskertier, of soksawat. Elk dy’t mient model stean te kinnen foar Franz Biberkopf (m/f) kin him of har melde fia it redaksjemailadres fan Ensafh. En it soe hielendal moai wêze as dyjinge it ek noch sels yn blomryk – sjochste, ek ik sit noch fêst yn it âlde stramyn, ik bedoel fansels: seks, drugs & rock-’n-roll-ryk – Frysk opskriuwe kin.