Foar Anke en Gerrit

1.
De film set út ein mei bylden, út in auto wei opnommen, fan beammegrien lâns de dyk. In tillefoanstimme, in man, seit dat er dwaande is mei in nij nûmer. Hy seit de tekst, earder as dat er sjongt. Sa begjint Be Here To Love Me, de sfearfolle dokumintêre film út 2004 fan Margaret Brown oer de Texaanse troubadour Townes Van Zandt. Dat hast oplêzen fan de songtekst yn ’e iepeningssêne fêstiget it omtinken op de ferhâlding tusken tekst en muzyk.

Townes Van Zandt (1944-1997) hie — lykas útsprutsen muzikale dichters as Richard Hugo en Joseph Brodsky, dêr’t ik earder op Farsk oer skreau — in iepen ear foar sawol muzyk as de wearde en de spankrêft fan wurden. It gie him om kombinaasjes fan klank en byld, oftewol muzyk en wierheid, om mei Hugo te praten. (Hugo wie yn syn eigenwillige telsysteem fan klankoerienkomsten in muzikant, en Brodsky om’t er de beswarring dy’t opklinke kin út religieuze ynkantaasjes brûkte as klankbasis foar syn poëzij.

By wat Townes tocht oer de muzyk fan wurden wie Robert Frost in ynfloed, al fan de middelbere skoalle ôf. Hy hellet him oan yn To Live Is To Fly, de biografy fan de Amerikaanske skriuwer en songwriter John Kruth:

Robert Frost once said, “Worry about the phonetics, and the meaning will take care of itself.” I hope he was right.

Townes – opfallend faak wurdt er yn stikken fan saneamde ‘Townies’ by de foarnamme neamd — is in dichter fan Texas, de steat dêr’t er berne waard mar dêr’t er mar in lyts part fan syn jonkheid wenne hat. In man mei in hersenkronkel, sa’t popsjoernalist Harry de Jong him omskriuwt. Hy hat wol wat fan in kameleon, wat betsjut dat it dreech is en wiis oan wa’t er wie. In poëet yn in hurde boere- en ploertemaatskippij, dêr’t er net yn oerein bliuwe kin; in manysk-depressive dichter fan it reizgjen, it ûnderweis wêzen, it achterneisitten wurden; in ‘gentle man’, dy’t samar leafdesferskes út ’e loft plôket, en in ûnwennige plattelanner, dy’t yn ’e rûge kroegen fan Houston en Austin dreamt fan ’e bergen en de bosken fan Colorado, dêr’t er as jonge in protte hinne gie mei fakânsje. Ek muzikaal falt de grutte fariaasje oan stylfoarmen op. De betsjutting fan Townes Van Zandt foar it americana-sjenre is dat er, op syk nei mear frijheid fan styl, as ien fan ’e earsten yn ’e jierren sechstich de sintra fan ûnderskate muzyksjenres ferliet en de grinsgebieten ynluts tusken country, folk en blues. Muzyksjoernalisten wolle dêrom hawwe, Townes Van Zandt is ien fan de ynfloedrykste fernijers fan de country- en rootsmuzyk sûnt syn foarbyld Hank Williams.

Wol nuver dus dat ik him pas foar it earst hearde yn ’e simmer fan 2007. It swetsen en swearen fan ien fan syn fans, Steve Earle, wie oanlieding om yn dizze blykber belangrike muzyk te dûken.

Townes Van Zandt is the greatest songwriter in the whole world, and I’ll stand in my cowboy boots on Bob Dylan’s coffeetable and say that,

hie Steve Earle sein. Dêr hie Townes nochal lakonyk op reagearre mei it sizzen: ‘

Well, I’ve met Bob Dylan’s bodyguards, and I don’t think Steve would come anywhere near his coffee table.

Dizze útspraken wurde faak oanhelle yn stikken oer Townes. Se fertelle wat oer de ferearing foar de man, benammen by kollega-muzikanten. En oer syn eigen beskiedenheid.

In grut publyk hie er net: de iennichste royalties fan betsjutting kamen fan Willy Nelson syn cover fan ‘Pancho & Lefty’ en Emmylou Harris har ferzy fan ‘If I Needed You’. Oan ’e ein ta hie er optredens yn sealtsjes mei in pear hûndert minsken. Wat skriuwer en songwriter Jerome Clark yn 1971 yn it muzykblêd Rolling Stone skreau nei oanlieding fan de tredde lp Townes Van Zandt, hie ek by Townes syn dea yn 1997 noch sein wurde kind:

In a time when mind-blowing-ear-damaging-stomach-turning led balloons dominate a rapidly decaying rock scene, Townes’ quiet, unassuming voice and guitar come across like a fresh prairie breeze. And if there were any justice in this world, he’d be a star, not just the property of a tiny band of followers who count his records among their most prized possessions.
 

2.
Townes Van Zandt is de sjonger fan it fertriet, de skepper fan in ‘landschap van het verdriet’, seit skriuwer Thomas Verbogt yn My generation (2000), in bondel popferhalen. ‘In de kamers van het hart’, sa hjit it ferhaal oer Townes:

Het landschap van het verdriet: Townes Van Zandt hoeft er bij wijze van spreken maar aan te denken (en hij doet niet anders) en het wordt onmiddellijk jouw landschap, verstilde luisteraar in Amsterdam of Assen of Luik, en je denkt dat jullie de enigen zijn, Townes en jij, in dat eindeloze landschap, dat jullie alleen het geheim van het eindeloze landschap kennen, maar er is geen geheim, er is alleen maar verdriet dat lijkt op een geheim, een geheim dat twee mensen innig delen, de grote, introverte songwriter en de enige mens ter wereld die naar hem luistert.

Mountains & booze, highways & homesickness. De ûnfolpriizge film oer ‘new country’ fan regisseur James Szalapski, Heartworn Highways [1], opnommen yn 1975, sit der fol mei. Lykas de teksten fan Townes Van Zandt, dy’t in sintrale rol spilet yn de film. Syn muzyk is, ek yn ’e teksten, regionale muzyk, yn dy sin dat de urbanisearre regio meastentiids it dekor net is. Hjir en dêr komt men ris in provinsjeplak tsjin. Meastentiids giet it oer skarreljende losers dy’t altyd en ivich op ‘en paad binne, earder op ’e flecht foar it ferline as op syk nei in takomst. Yn ’e muzyk falt ek in ûnderstream fan krityk op ‘the American dream’ te merkbiten. Om’t Verbogt it dêr net oer hat, is it de muoite wurdich der hjir even by stil te stean.

Bergen spylje in opfallende rol yn syn teksten. Bygelyks yn it nûmer ‘My Proud Mountains’ fan syn twadde en neffens in protte fans bêste lp, Our Mother The Mountain (1969). De langst nei ôfsûndering rint út op in lykskeakeling fan paradys en einstasjon:

My home is Colorado
With their proud mountains tall
Where the rivers like gypsys
Down her black canyons fall
I’m a long, long way from Denver
With a long way to go
So lend an ear to my singing
Cause I’ll be back no more

De dea as it ultime plattelân, fier wei fan Denver. Bergen hawwe wat stils en ivichs en rikke nei de himel. It libben dêr is swier mar goed, de minsken nayf en ûnskuldich. Yn de Amearikaanske folktradysje kinne bergen ek plakken wêze dêr’t in sjonger him weromlûkt om fia meditaasje ta in skerp ynsjoch en grutte prestaasjes te kommen. In foarbyld is R.E.M., dat syn bêste cd, Fables Of The Reconstruction, te tankjen hat oan in groepsferbliuw yn ’e Rockies.

‘St. John The Gambler’, ek fan Our Mother The Mountain, is in folkballad dy’t troch Gerrit Breteler en de band Sjem covere is mei in Fryske oersetting (‘St. Jan de doarmer’) foar de cd Nothin’ – niks/neat/niks (2007). Op dy skiif steane ek Townes-covers fan Martin Korthuis (yn it Grinzers) en Egbert Meyers (yn it Drints). De oersetting is fan Breteler en de Twents-Kanadese reedrider Beorn Nijenhuis:

‘Mem, ik sil dy bedrôvje, fertriet dwaan.’
Hja wie tweintich jier doe’t se dat sei.
‘Mar ik joech myn siel oan St. Jan de doarmer,
moarn dan bin ik hjir wei.
Want de greide kin myn skamtme langer net keare.
De dea glûpt by nacht en by dei.
Myn lok is heilleas, myn libben sabeare.
Och mem, tink net mear oan my.’

De snie dunet heech rûn ’e mul fan ’e beammen.
Unlijich it iis, kâld en skier.
De wyn skuort skossen yn fergetten streamen.
Se is klaaid yn in skelk fan papier.
Want in slynder wol syn froulju minlik.
Kwier is wat se wie.
En it fjoer fan har langstme kearde de kjeld
wêr’t har skelkje skientme hie.

Smûgjend, folgjend, steech en dreech.
Oan ein de beferzen lea.
Sykjend om in St. Jan de doarmer, strampeljend nei har dea.
Se hearde syn laitsjen yn ’e gûlende wyn.
Dûnsjend mei mem har fertriet
op in begraffenisliet.
In skelk fan papier
neist in krús fan tweintich jier.

In moaiprater, glêdjanus, oplichter, allinnich út op eigen gewin: dat is it byld fan de ‘gambler’ yn Amearikaanske folksfertellingen. Yn it nûmer fan Townes Van Zandt ferliedt in gokker in jongfaam, dy’t achter him oangiet, mar sy kin him net fine. Se stjert yn ’e kjeld fan in winterstoarm. De suggestje is dat de gokker it sa hawwe woe, hy laket en ‘dûnset mei mem har fertriet’.

De gokker is de hebsucht en de goldrush fan it kapitalisme, dat in minskelibben nochal ris in poets bakt. ‘St. John The Gambler’ is net allinnich in perfekte folkballade, mar ek in engazjearre liet, in kommintaar op ’e maatskippij. It motyf fan in faam dy’t fereale rekket op in gokker, en dan har mem fertelt dat se mei him fuortgean sil, giet wierskynlik werom op in âldere folksong, ‘The Roving Gambler’. Dat nûmer waard opnommen en/of songen troch ûnder oaren Carson Robinson, Cisco Houston, Stanley Brothers, Marty Robbins, Jim Reeves, Frankie Laine, Ramblin’ Jack Elliott, Arlo Guthrie, Tennessee Ernie Ford, de Everly Brothers, The Brothers Four en Bob Dylan. Mar by Townes Van Zandt is de gokker in fereare persoan wurden – in ‘Saint’ – mei duvelske trekjes. ‘I can’t imagine a better song about what America has come to,’ skriuwt Jerome Clark.

Ek yn in oar liet, ‘Tecumseh Valley’ – fan syn sechsde lp, The Late Great Townes Van Zandt (1973) – komme wy sa’n ûnskuldich fanke tsjin. Caroline wurdt proai fan urbania, mei syn moderne ekonomy en leafdeleaze libben. Se ferlit har thús, in mynboustreek oan ’e oare kant fan in berch, om wurk te sykjen yn Tecumseh Valley. Se hopet dat se sadwaande har heit, in wurkleaze mynwurker, better helpe kin. It falt net ta, mar se fynt wat: se wurdt barkeepster yn it kafee Gypsy Sally’s. Dan komt it nijs dat har heit ferstoarn is; se is folslein fan ’t sintrum en bedarret yn ’e prostitúsje. Oan ’e ein fan it liet wurdt se dea fûn ûnder de trep fan it kafee. Op in papierke yn har hân hat se in wrang boadskip skreaun: ‘Fare thee well, Tecumseh Valley’. De dream fan in better libben – de Amerikaanske dream – is dan wol aardich effektyf de grûn yn boarre.
 

3.
Al dat reizgjen oer ‘blue highways’, de B-diken fan dizze weareld, is in metafoar foar it libben, dat needsaaklikerwiis op ’e dea stikken rinne sil. ‘Toch straalt veel van zijn werk een vreemd soort opgewektheid uit,’ neffens Verbogt. It fertriet wurdt fanselssprekkend en universeel en dêrtroch kinne wy, dy’t de muzyk hearre, ús der better mei rêde.

Dat jildt ek foar de wize sa’t Townes Van Zandt syn dekors beskriuwt, soe ik taheakje wolle. De ûndergong fan it plattelân, as motor fan ’e Amerikaanske kultuer en ‘way of life’, is net te kearen. En yn ’e stêd, it oare Amearika, kin er net aardzje. Of it moat wêze yn in trailerpark oan ’e râne, mei wat hûnen en hinnen en in frou dy’t har relaasje mei him foar de rinnende kamera in ‘bummer’ neamt (yn Heartworn Highways).

De kommersjalisearring fan de perifery, sa’t dy yn Nashville praktisearre waard, bleau Townes Van Zandt mei opset sin bûten. Syn muzyk is dus sokssawat as de perifery fan ’e perifery. Ik ha der inselde fassinaasje foar as foar Sixteen Horsepower, de hybride country-folk-oriïntearre band dêr’t ik yn 2004 brieven oer skreau mei Albertina Soepboer. It sil wol te krijen hawwe mei it idee dat de Fryske poëzij yn ’e fierte te ferlykjen is mei sokke rootsmuzyk, yn dy sin dat yn beide keunstfoarmen de marginalisearring fan it plattelân in rol spilet. As leveransier fan noarmen en wearden, as model foar de maatskippij is it plattelân op ’e achtergrûn bedarre. Dat is mar goed ek: de gruttere sosjale kontrôle yn de perifery makket it leven dêr bytiden net al te dynamysk. Op de machtskaart, dy’t yn it sintrum tekene wurdt, is it plattelân hast net mear te finen en der is fansels ek hieltyd minder plattelân.

En dochs wurde út dizze marzje wei nijsgjirrige en autentike waarnimmingen dien oer hoe’t de wrâld en de minsken yninoar stekke. Townes Van Zandt syn muzyk is in kontrapunt fan krityk op in groeiende nepwrâld fan beton, glês en grut jild. As men yn ’e ferlieding komt en meitsje in ferliking mei Fryske poëzij, dan is dat likegoed in keunstfoarm dy’t troch syn relative (talige en geografysk-mentale) isolearring de pretinsje bewarre hat om eigen paden te rinnen. Sawol yn americana as yn Fryske poëzij liket it in spultsje fan belang en kom út in beskate net-ûnproblematyske eigen identiteit wei ta oare oplossingen as dy’t de ‘mainstream’ kenne wol. Oplossingen dy’t troch ‘it sintrum’ negearre, oan ’e kant skood of op syn heechst tolerearre wurde. Oan Albertina skreau ik yn ien fan de Sixteen Horsepower Brieven:

Wat as de útbuorrens fan ’e keunst sjoen wurde kin, wurdt ommers mei definiearre troch wat as it sintrum derfan sjoen wurdt – en dan bedoel ik net allinnich keunst yn syn uterlike ferskiningsfoarm mar ek yn syn ynhâldlikheid.

Om oan sokke tsjinstellingen tusken sintrum en perifery te ûntsnappen en in eigen lûd fine te kinnen, sil Fryske poëzij lykas de muzyk fan Townes Van Zandt ekstensyf wêze moatte. Dat hâldt ferbiningen yn, lein út de perifery wei, mei allerhanne sjenres en dissiplines: film, lûd, byldzjende keunst en toaniel. De keunst fan fier fuort yn ’e keunst fan hiel tichtby.

Uteinlik binne de lege prairies, hege bergen en ûneinige highways benammen dekors yn dizze muzyk. Townes Van Zandt gie it om it deldrinken en it fuortspyljen fan mankelikens, en it nuvere is dat foar in protte ‘Townies’ de filmyske, literêre en emosjonele direktheid fan syn muzyk en teksten terapeutysk wurkje kin. Miskien komt it hjir troch: yn syn útbuorrens is de highway noait fier fuort en leit ek nei it safolste ûngelok altyd wer de wrâld iepen. Of sa’t de lêste rigels it sizze yn Gerrit Breteler syn cover fan ‘To Live Is To Fly’ (‘Sjong en flean’):

It jout gjin sprút,
heech of leech.
Gûl de triennen út dyn each
en slach dyn wjukken út.

*

Aldsyl, 4 desimber 2007

Townes van Zandt sjongt ‘Waitin’ Around To Die’, út de film Heartworn Highways: