“Asto midden yn de rotsoai en ûndúdlikheid sitst dy’t in oarloch is, dan moatsto kieze op prinsipes en gefoel.”

Baukje Zijlstra is yn 1967 berne yn Dokkum. Sy die nei de middelbere skoalle ferskate stúdzjes en is úteinlik ôfstudearre oan de PABO yn Ljouwert. Earst wurke se as korrektor by de Ljouwerter Krante, letter waard se redakteur by ferskate bedriuwen en útjouwerijen. Se hat har hiele libben al skreaun. Op har achtste is in gedicht fan har publisearre op de berneside fan it Frysk Deiblêd. Yn 2013 is foar it earst in ferhaal fan har ferskynd yn Ensafh. Baukje wûn trije kear in Rely Jorritsmapriis foar de ferhalen ‘Skrabje’ (2013), ‘Oer it hynder’ (2015) en ‘Nacht’ (2016). Nederlânske ferhalen fan har binne publisearre yn De Revisor. Yn 2009 folge se in kursus literêre non-fiksje, om’t se in boek skriuwe woe oer manlju dy’t tsjinst wegere foar de striid yn Nederlânsk-Yndië. Letter besleat se te skriuwen oer de ûnderfinings fan har heit, dy’t nei it wegerjen fan in befel yn Yndië oardel jier detinearre wie yn dat lân en Nederlân. Om’t har heit al ferstoarn wie en fierder ek gjinien har mear de krekte feiten fertelle koe, hat se fiksje fan it boek makke. Uteinlik is yn 2018 har debútroman De koma-korrektor ferskynd by de Afûk. It boek waard presintearre by it Boekefeest yn Sealen Schaaf op 10 maart. Baukje hat mei har freon Roelof ûnder oare yn Amsterdam en Arnhim wenne. Sy wenje jo no sûnt in pear moanne yn de binnenstêd fan Frjentsjer.

Wat wie foar dy de oanlieding om De koma-korrektor te skriuwen?
Baukje: ‘Ik bin der eins mei begûn as in Nederlânsktalich non-fiksjeboek. It giet min of mear oer ús heit dy’t in befel wegere hat yn Yndië. Dat is wat echt bard is en yn earste ynstânsje woe ik útsykje hoe’t dat krekt gien wie. Mar ik kaam der al frij gau achter dat je dat hiele krekte ferhaal net mear op papier krije. Doe’t ik dermei begûn yn 2009 wie ús heit al fiif jier dea. Yn ’e famylje hat elk krekt in oar ferhaal. Ik ha noch twa feteranen fûn dy’t ús heit fan eartiids koene. Ien koe him út Nimwegen en de oare hat him yn Yndië meimakke. Sy hiene ek allebeide in oar ferhaal en wisten net krekt wat der bard wie. Net ien fan de eachtsjûgen libbe mear. It yntrigrearre my wol, sawol wat der bard is as alle jierren dêrfoar. We ha ús heit earder eins net in soad frege oer dy tiid yn Yndië.’

Ik nim oan datst in protte ûndersyk dien hast foar it boek.
‘Ja, yn earste ynstânsje haw ik in hiele protte ûndersyk dien, omdat ik der earst non-fiksje fan meitsje woe. Dus ik haw echt alles lêzen wat los en fêst siet oer Yndonezië yn dy tiid, mar ek oer de hiele oanrin dêr nei ta, oer de Yndonezyske frijheidsbeweging dy’t al yn de jierren 20 opkaam. Fierder in protte deiboeken fan feteranen. Ik haw ek yn argiven ûndersyk dien, yn it Nasjonaal Argyf en it Militêr Argyf. Dat is bêst in gedoch, want je moatte earst in bewiis oerlizze dat je heit stoarn is of dat je tastimming ha, want se jouwe net samar dy gegevens oer in persoan frij. Dêr ha ik de earste trije, fjouwer jier hiel drok mei dwaande west. Mar op it momint dat ik besleat om der fiksje fan te meitsjen, hast dy berch ynformaasje en wolst wol dat dat kloppet yn prinsipe. Op dat stuit haw ik alle nammen feroare en ik haw alle personaazjes trochinoar mjukst. Der sit net ien ‘suver’ personaazje mear yn myn ferhaal dat ien op ien werom te fieren is op in persoan út de werklikheid. En ik woe net dat it ferhaal lêst as in skiednisboek, dus ik moast de ynformaasje yn petearen en situaasjes útwurkje. Eins hast dan ek wol wat lêst fan alle dingen dy’tst witst. Yn dy faze is in goed ferhaal wichtiger as dat alle details deryn komme te stean.’

Hiest it al lang yn ’e holle datst dêr in boek oer skriuwe woest?
‘Op it momint dat ik begûn noch net sa lang. Ik ha doe yn 2009 in kursus dien by Jan Brokken, Judith Koelemeijer en Frank Westerman yn Amsterdam. Dêrfoar hie ik mei ûndersykssjoernalistyk dwaande west en hie ik betocht dat ik miskien wol oer de Yndiëwegerers skriuwe woe, dejingen dy’t hielendal net nei Yndië gyngen. Doe betocht ik my dat ús heit ek wat wegere hat, mar wol yn Yndië west hat. En dat wie eins de oanlieding foar my om goed nei te freegjen wat dêr bard wie. It byld fan de feteranen is no dat dy altyd de mûle tichtholden, mar ús heit hie just in soad ferhalen oer Yndië en ek oer de oardel jier dat er fêstsitten hie. Mar dat befelwegerjen sels hie er gjin ferhaal fan. Stom genôch ha wy ek net nei it wêrom frege. It iennichste dat ik dêr hiel seker oer wit is wat yn it koarte ferslach fan de Krijgsraad te Velde stiet. Dêr stiet yn dat syn meardere him it befel ‘Volgen’ joech en dat hy doe sei: “Ik verdom het” en dat doe noch twa oare militêren ek wegeren it befel op te folgjen. Ik tink dat dy ‘ferkearde-foarbyldfunksje’ ien fan de redenen is, behalve dat er in befel wegere wylst it oarloch wie, dat ús heit hiel swier straft is, want hy hat oardel jier krigen en de oare twa elk trije moanne. Dat liket in simpel ferhaal, dat is ek it ferhaal dat ferteld wurdt troch de kammeraat yn it boek, it ferhaal fan de slûpskutters. Fan de iene kant is dat wol sa, fan de oare kant ha ik ek patrûljeferslaggen dy’t ús heit as korporaal sels skreaun hat en dêr blykt bygelyks út dat se faak net sjen koene oft guon striders wiene foar it TNI of oare groepen of dat it befolking wie. Ik ha fan de feteranen heard dat ús heit mei de man dy’t de opdracht joech absolút net oerwei koe. En ien fan de feteranen fertelde dat dy liedingjaande faak oaren de rotputsjes opknappe liet en him der sels foar wei wynde. Ik ha sels papieren út dy tiid fûn dêr’t op stie dat se net fan de dyk ôf mochten, want dat wie de saneamde ‘Dodenweg’ tusken Tasikmalaya en Garut. Konvoaien waarden dêr eins hieltyd oanfallen, dus it wie dêr echt hiel gefaarlik. Dus foar itselde jild wie it befel om te folgjen eins hielendal net tastien. Mar goed, dat is allegear spekulaasje fan my. Alles dat yn it boek stiet, útsein wat ik letterlik oernaam ha út dat koarte ferslach, is hoe’t ik tink dat it ûngefear west hat. Myn broer fertelde dat ús heit en de oare twa net achter de striders oan woene. Ien fan myn susters en iksels tochten yn it begjin fan de syktocht dat er in kampong net yn ’e brân stekke woe. In feteraan út ’e buert fan Arnhim dy’t de beide oare soldaten kend hie, sei dat ús heit net splitse woe om’t se mei te min minsken wiene. Dat is wer krekt in oar ferhaal.’

Yn it boek stiet: ‘It ferhaal kin altyd opnij ferteld wurde.’
‘Ja, dat fyn ik hiel wêzentlik foar wat ik fan it hiele proses leard ha. Net allinnich omdat je hieltyd wer nije dingen te witten komme, mar ek omdat elkenien in bytsje in oar ferhaal hat. En pas al dy ferhalen byinoar soargje derfoar datsto in bytsje benaderje kinst hoe’t it west hat. Net ien fan dy minsken hat puer gelyk of puer ûngelyk. Dy man dy’t it befel jûn hat wurdt troch dy feteranen wol wat negatyf oer dien, mar ik ha bygelyks ek in ferhaal fan ien fan myn neven – dat haw ik ek yn it boek opnaam – dat dy man dêr in earm ferlern hat. Dan soene je sizze dat er der net foar wei rûn is. Dy liedingjaande libbet net mear, oars hie ik him noch opsykje kinnen, mar hy wie al earder wei as ús heit. Do witst seker: do silst it net krekt witte. Se binne no mei in grut wittenskiplik ûndersyk dwaande nei wat der eartiids bard is yn Yndië en dat is hiel wichtich. Nei alle gedachten sille se wer nije dingen fine of dingen befêstigje kinne dêr’t al lang geroften oer binne. It byld is no wat dat Nederlân dêr allinnich mar oarlochsmisdieden pleegd hat, mar sa wie it ek net. Se ha ek nuttige dingen dien, lykas it beskermjen fan minsken en it meihelpen skoallen op te bouwen en neam mar op. It ferhaal is net swart-wyt. Rémy Limpach hat yn syn proefskrift De brandende kampongs van Generaal Spoor wittenskiplik op in rychje set dat der faak dingen barden dy’t falle ûnder ‘gebruik van extreem geweld’. Nei oanlieding fan dat proefskrift hat it Nederlânsk regear besletten dat dat ûndersyk – want dêr is al folle faker oer sprutsen – mar ris útfierd wurde moat. Der wurdt besjoen oft der ek fan Yndonezyske kant oan meiwurke wurde kin en dat soe fansels hiel moai wêze, want oan dy kant barden ek dingen dy’t net koene. Sa kin der in lykwichtiger en nuansearrer ferhaal ûntstean.’

Wat kinst sizze oer de titel fan it boek: De koma-korrektor?
‘Dat freegje in hiel soad minsken. Ik moat sizze, foardat ik dit boek begûn te skriuwen wist ik sels ek net dat it wurd bestie. De heit yn it boek leit yn koma en de haadfertelster is korrektor fan berop. Ik woe dy wurden graach brûke yn de titel, dus ik haw it wurdboek derby pakt en dy wurden opsocht. Koma is net allinnich datsto yn ’e sûs bist, mar koma is ek in soart nevelmassa om de kearn fan in komeet hinne en ek in ôfbyldingsfout dy’t plakfynt asto bygelyks mei in teleskoop nei de stjerren sjochst, troch de ôfstân wurdt it fertekene. Om dy fertekening op te heffen kinsto in koma-korrektor brûke en dat is in soart fan lins. Dat wurd fûn ik dus tafallich en ik tocht: wat foar moaier metafoar wolsto ha as je besykje wat oer it ferline te sizzen. Feitlik is Betty, de haadferteller, in soart koma-korrektor foar it ferhaal fan har heit.’

Wat kinst fertelle oer dyn earste baan?
‘Ik bin as korrektor by de Ljouwerter Krante begûn yn 1990. In diel fan dy ûnderfining haw ik brûkt foar de korreksjestikken yn it boek, mar it is ek wol hiel bot fiksje want de reorganisaasje dy’t ik beskreau haw ik dêr net sels meimakke. Ik ha gewoan alle ûnderfiningen dy’t ik yn oare bedriuwen meimakke ha oer reorganisaasjes en wat oare minsken my ferteld ha trochinoar hussele oant it wat waard dêr’t de morele fraach yn sit fan: wannear sizze je nee? Dat hie ik nedich om ôf te setten tsjin it oare ferhaal. Dat binne dingen dy’t barre kinne yn in reorganisaasje, ynienen blike der kampen te wêzen en hearsto ergens by of net? Mar ús generaasje hat yn de fierste fierte net meimakke wat minsken yn sa’n oarloch meimakke ha. Asto midden yn de rotsoai en ûndúdlikheid sitst dy’t in oarloch is, dan moatsto kieze op prinsipes en gefoel.’

Wêr hast noch mear wurke?
‘Nei de Ljouwerter Krante haw ik as redakteur by Hoffmann Bedrijfsrecherche wurke yn Amsterdam. Foar myn freon Roelof bin ik nei Amsterdam ferhuze. Dêrnei haw ik by RAAP Archeologisch Adviesbureau wurke. Earst yn Amsterdam en letter bin ik foar dat bedriuw nei Ljouwert gien en dêrnei nei Brummen, doe binne wy yn Arnhim wenjen gien. Dêrnei bin ik by Terra Lannoo, in boekeútjouwerij, kaam. Dêr tuskentroch haw ik ien jier by CITO sitten as projektkoördinator en doe bin ik noch in kear weromgien nei LannooCampus, de wittenskiplike en fakliteratuertak fan Lannoo. Dêrneist haw ik Nederlânske les jûn oan expats yn Brussel en Amsterdam, oan allinnichsteande minderjierrige asylsikers en by Parnas skriuwles jûn oan bern.’

Wannear bisto begûn mei skriuwen?
‘Dat haw ik eins myn hiele libben al dien. Ik bin op myn achtste “debutearre” yn ‘Us eigen herntsje’ yn it Frysk Deiblêd mei it gedicht ‘Boer Loot’. Dêrnei haw ik allinnich mar ferhalen skreaun. Doe hie ik de smaak wol te pakken. As famke hie ik wol in dream: stel je foar dat je skriuwster wurde kinne, dat dat je berop is. Yn earste ynstânsje skreau ik allinnich yn it Nederlânsk. Mar nea wer wat publisearre of tocht dat dat wat wurde soe. Miskien om’t je sels redakteur binne, binne je ek wol hiel kritysk op je eigen teksten. Yn 2012, 2013 begûn ik pas dingen yn te stjoeren nei Ensafh. Dat wie tagelyk mei dat ik yn it Frysk begûn te skriuwen. In Nederlânsk ferhaal oer Yndië dat ik ynstjoerd hie foar in wedstriid yn Arnhim, haw ik yn it Frysk oerset en nei Ensafh stjoerd. Tusken dat ik by Terra Lannoo wurke en dat ik letter by LannooCampus wie, haw ik oardel jier sûnder wurk west en ynienen hie ik alle tiid fan de wrâld en is eins dat skriuwen pas serieus wurden. Dat hat ek it momint west dat ik begûn bin om it boek echt ôf te meitsjen. Ik ha trije kear in Rely Jorritsmapriis wûn foar ferhalen. Dat binne sinjalen út de bûtenwrâld dat je skriuwen wol kwaliteit hat, sels kinst dat net altyd like goed beoardiele.’

Hast dyn Fryske wurk wolris oan ien lêze litten foardat it publisearre waard?
‘Nee, hiel lang net. Doe’t ik yn Arnhim wenne koene de minsken om my hinne net Frysk lêze. Myn famylje kin Frysk lêze en dy haw ik wol dat ferhaal yn Ensafh lêze litten. Under it skriuwen fan it boek ha ik se wol dingen frege, mar net stikken lêze litten. Dat fûn ik minder geskikt, omdat ik my net beynfloedzje litte woe troch minsken dy’t in minder objektive blik hawwe. Watsto dan werom krijst is wierskynlik net wat in gemiddelde lêzer derfan sizze sil, of in profesjonele lêzer sa as ien fan in útjouwerij of in kritikus. Op in bepaald momint haw ik in part fan it Fryske manuskript nei de Afûk stjoerd en dêr seagen se it wol sitten. Dat wie nei’t Ensafh de ferhalen publisearre hie.’

Bist op it stuit allinnich oan it skriuwen?
‘Wie it mar wier. Ik haw in eigen bedriuw en it ofrûne healjier haw ik as ynterim-útjouwer/redakteur by Bornmeer wurke en dêr bin ik no noch as redakteur oan ferbûn. Utjouwer wêze is neat foar my. It is in hiel oare kant fan it boekefak as de redaksje. Hast mear te krijen mei finânsjes en marketing. As redakteur sitst dochs tichter by de ynhâld en by de auteurs en dat past better by my. Dat doch ik freelance sa’n twa dagen yn ’e wike foar Bornmeer en fierders foar útjouwerijen yn de rest fan Nederlân. Dêrneist besykje ik wol sa folle mooglik te skriuwen. Ik wol it net wer sa sloere litte as de ôfrûne tritich jier.’

Bist no mei nij wurk dwaande?
‘Ja, ik bin dwaande mei in opset foar in nije Fryske roman. Dat sil wol wer in pear jier duorje, mar ik hoopje net wer njoggen jier. Dit boek sitte wol histoaryske aspekten yn, mar hat net in wier barde basis. It is noch fiksjonelere fiksje, sil ik mar sizze. Ik woe graach oer wat fleurigers skriuwe as de oarloch. Kwa ûnderwerp en ik hoopje ek kwa foarm en styl sil it in hiel oar boek wurde. Der is wol eangst foar de lege side, mar ik kin my der ek enoarm op ferheugje om opnij te begjinnen en dat it gean kin oer wat ik mar wol. Dat jout in gefoel fan frijheid. Ik skriuw ek noch eltse moanne in fiksjoneel ferhaal foar it Frysk Deiblêd. Dêrneist skriuw ik soms ferhalen foar it jongeretydskrift LinKk. Ik hoopje ek mear ferhalen foar Ensafh te skriuwen. In Nederlânske oersetting fan ‘Nacht’ is yn De Revisor publisearre, en miskien set ik De koma-korrektor ek noch wol oer yn it Nederlânsk. Ik soe it moai fine as de minsken dy’t my holpen ha en fan wa’t ik ynformaasje krigen ha it boek ek lêze kinne.’

Binne beide talen wichtich foar dy?
‘Ja, ik wol dy kar net meitsje. Dy talen betsjutte foar jesels net itselde. It Nederlânsk is foar my ek hiel wichtich, want dêr haw ik tritich jier yn wurke, mar it Frysk hat in oare diminsje omdat dat tichter by je gefoel leit. It is je ‘lytse-bernetaal’, dus de wurden mei de âldste sintúchlike erfaringen deroan binne yn it Frysk en allinnich dêrom betsjut it al mear. In oar aspekt dat it eins lestiger makket is dat it ferskil tusken skriuw- en sprektaal yn it Frysk folle grutter is as yn it Nederlânsk. Ik freegje my by it Frysk folle faker ôf oft it it goede wurd is, of dat der in better wurd foar is. En dat jildt ek foar útdrukkingen. Dan tink ik: hoe seine myn âlden dat?’

Hast in taalkundige oplieding dien?
‘Ik ha ferskate opliedingen dien. Ik haw in blauwe moandei Nederlânsk studearre, ik haw op de Akademy foar Sjoernalistyk sitten en ik ha de PABO dien. De PABO is it iennichste dat ik ôfmakke ha, mei de moed der wanhoop, want je moatte dochs in papierke helje. Boppedat hoechst dy net ôf te freegjen oft it sin hat bern lêzen en skriuwen te learen: dat hat sin. Ik bin dêr ôfstudearre op meartaligens. Myn ôfstudearprojekt wie ûnder oare in útwikselingsprojekt mei Wales. En ik haw op de PABO myn akte Frysk helle. Ik haw in skoftsje kultuerwittenskippen studearre oan de Iepen Universiteit. En ik haw noch op de toanielskoalle yn Brussel sitten. Ik ha dêr nea echt in dúdlike kar yn makke, mar ik ha altyd wol leuk wurk hân. Foar myn gefoel hat it lêzen fan boeken altyd wichtiger west foar myn eigen ûntwikkeling as wat ik op dy opliedings leard ha. Ik wie ûngeduldich en as it even net mei siet, gjin trochsetter. As ik my ferfeelde wie ik fuort. Dat jildt sawol foar myn wurk as foar de opliedingen. Ik ha haadpersoan Betty yn it boek meijûn dat se eins fynt dat se wol trochsette moat. It giet foar in soad minsken net per se om leuk, it giet ek oer in dak boppe de holle hawwe. It is faak in wei fan fallen en opstean om út te finen wêr’t je je foar ynsette wolle en wêr’t je talinten lizze.’