In warber man
Piebenga wurdt op 12 augustus 1935 berne te Frjentsjer. Fanwege ‘politike sitewaasjes’, sa’t er sels skriuwt (bio- en bibliografysk oersjoch, Tresoar) – wennet er fan 1945 oant 1947 by syn omke Douwe Tamminga en muoike Sjouk te Snits. Yn Frjentsjer docht er de MULO, yn Ljouwert de Rykskweek en Mariënburg.
Yn 1951 debutearret er yn De stiennen Man. Dêrnei (1953) skriuwt er bernetoaniel De reis nei de glêsberch. Yn 1957 sjocht de bibliofile útjefte Sonnetten van de smalle waan it ljocht. In jier letter ferskynt Fersen foar Marida. It komt út yn de Reiddomprige by Utjowerij Laverman, spesjaal bedoeld foar jonge Fryske dichters. Dan folget yn 1959 De thermen fan Karratsjana. Yn de jierren ’50 hellet Piebenga in oantal ûnderwiisaktes.
Yn 1959 wurdt er haad fan de iepenbiere basisskoalle yn Arum. Hy is dan troud mei Anke[1] en is aktyf op allerhande fronten. Hy spilet en skriuwt toaniel, hy makket harkspullen. Beide sjenres meitsje in tiid troch fan fernijing en bloei. Hy wurket as sjoernalist ûnder lieding fan Sjoerd Leiker foar Het Vrije Volk en Vrij Nederland. Hy publisearre fierder yn Quatrebras en De Tsjerne, en yn 1963 wie er mei de oprjochter fan it blêd Asyl. Yn 1967 trout er nei de skieding fan syn earste frou mei de ûnderwizeres Hannah Ludwig. Yn 1968 ferskynt de roman It lyk wurdt oantaest en yn 1969 Retour juster. Yn 1970 redigearret er syn eigen literêre ienmanstydskrift prym 19 en stelt er de ferhalebondel De rook fan mesjester gear. Yn 1971 ferskynt de dichtbondel Peins en yn 1977 Myn sêftgrien famke. Fierder makker er ferhalebondels foar skoalbern. Yn de jierren ’60 en ’70 wint Piebenga in oantal kearen in Rely Jorritsmapriis en yn 1997 noch in kear mei it fers ‘Lette simmer op ’t Koehoal’.
Yn 1990 giet er út it wurk en wijt er him alhiel oan syn literêre aktiviteiten. Tjitte Piebenga is poëzyresinsint foar de Leeuwarder Courant yn it tiidrek 1994-2000.
Poëzy: klankrykdom en nije wurden
Tsjintwurdich sil it poëtysk wurk fan Piebenga net mear in protte lêzen wurde, likemin trouwens as wurk fan oare âldere Fryske dichters. Yn ’e tiid fan ferskinen wurdt Piebenga entûsjast ynhelle as nij Frysk dichter en wurdt syn wurk ivrich besprutsen: Fersen foar Marida (1958), Thermen fan Karratsjana (1959), Fersen (1963).
De measte kritisy fine dat Piebenga syn poëzy it benammen hawwe moat fan klanken en fan nije wurden as ‘de frouste frou’, ‘apelwurch’ en ‘driftichbloun’ en ‘wetterblauwe wrinkelingen’. De ynhâld fan de fersen liket foar de dichter minder ta de saak te dwaan. Yllustratyf is Schurer syn besprek fan De thermen fan Karratsjana (Friese Koerier, 12-10-1961):
Piebenga, sûnder mis in dichter mei in muzikaal gefoel en leafde foar de tael, lit him troch de klank forliede, om dat oare, wêzentlike illemint fan de taal, de sin, to forleagenjen.
‘Klankforealens’, seit Wadman – HVV 13-10-1960).
Dochs leaut Schurer oan de dichterlike ‘drive’ fan Piebenga: ‘… efter dit alles sit de driuw nei it iene gedicht dat noch net skreaun is, dy’t elke dichter hawwe moat.
Schurer, Wadman en oare besprekkers pleatse it wurk fan Piebenga yn it ramt fan de diskusje (of krekter sein: it gebrek dêroan) yn de Fryske letteren yn de lette jierren ’50 en de iere jierren ’60. Anne Wadman seit dêroer yn it radioprogramma Literair Leven (2-3-1960):
Veeleer meen ik dat er enige aanleiding is om van een crisissituatie te spreken, geheel buiten factoren van kwaliteit en kwantiteit [van de Friese poëzie- BGM] om. Het lijkt of er, nu het verschijnsel van de experimentele of atonale of non-significatieve poëzie, hoe men ze maar noemen wil, zich in Friesland aftekent, een soort onzekerheid bestaat, niet alleen bij het poëzieminnend publiek dat met het modernisme nog geen raad weet, maar ook bij de dichters zelf. De ouderen hebben al enkele jaren gezwegen, onthutst, vertoornd of geïmponeerd en zij kunnen moeilijk komen tot een betrouwbaar waarde-oordeel. De jongere dichters, laat ik zeggen de Quatrebras-generatie, brengt er theoretisch en programmatisch ook niet veel van terecht; ook daar heerst verwarring en onzekerheid […].
It is bekend dat it eksperimintele Quatrebras, dat yn 1954 oprjochte wie en ynearsten De Golle hiet, net altiten regelmjittich ferskynde en de iene perioade dus mear as de oare op de foargrûn fan it Fryske striidtoaniel stie. De Tsjerne, it tydskrift mei de measte lêzers, komt yn dy jierren mear en mear ûnder krityk te stean, omdat it te selsfoldien en tradisjoneel-blomlêzend wêze soe. Yn dizze diskusje falt Piebenga tusken beide tydskriften en tusken beide streamingen. Schurer beskriuwt Piebenga syn posysje sa (Friese Koerier 12-10-1961):
De dichters, dy’t harsels by útstek experimintelen neame, sille him net ta har clan rekkenje wolle, hwat net weinimt dat er oanienwei experimentearret, de taal ferget op it ûnmooglike en al mar besiket oft nuvere foarmen ek oanslach fine.
Yn 1963 rjochtet Tjitte Piebenga mei syn maat Bauke de Jong it tydskrift Asyl op, mei as programma: ‘Wy binne tsjin De Tsjerne. Wy binne foar Asyl.’ It tydskrift falt benammen op mei polemyske stikken, dy’t ta grutte kontroversen ûnder Fryske bewegers en literatoaren liede. In aparte searje boekjes yn ’e Asyl-rige wurdt it poadium foar harkspullen fan Piebenga, De Jong en Spyksma. Tamminga besprekt dy yn Asyl 1964 posityf, benammen dat fan Bauke de Jong fynt er in weachstik (De Tsjerne 1964, bls. 440-441):
… al freget men jin ôf hwêr’t yn ús âld regio de radiokonsuminten weikomme moatte, dy’t sokke boarterijen mei de logika oankinne. Hwant dingen as in plot, bigryplikens, oerdracht fan gefoelens, trochsichtigens fan hanneling en … erotyk ûntbrekke folslein.
As yn 1970 de Fryske literatuer relatyf yn in wat rêstiger farwetter is – De Tsjerne, Quatrebras en Asyl binne yn 1969 fusearre yn Trotwaer, Piebenga begjint dan in ienmanstydskrift Prym-19 —, jout Piebenga mei Wim van der Veer yn eigen behear de bondel Peins út. Piebenga makket de gedichten, Van der Veer — hjir tige werkenber as lid fan de skildersgroep It Frysk Palet — de yllustraasjes. De bondel jout in autentyk byld fan it doarpse libben.
Piebenga syn lêste dichtbondel Myn sêftgrien famke (1977) is in lofzang op de muze. Wy krije poëzy te sjen dy’t technysk fan goede kwaliteit is en ynhâld hat. De muze is sêft en grien, mar tagelyk swart en bedriigjend (Sêftgrien, bls. 11):
dyn lytse tosken laitsje noait
oeral moatstou altyd toevje
en swarte ravens fleane yn dyn skaadalles witstou myn sêftgrien famke
hark hoestou helder praetst
dyn hege hakjes tikkelje
stikken meldij fan hjoed dochs nochaenst driuwe swarte ballonnen
trochsichtich oer en yn de fierte
lamlindich en forlitten
dyn stadige nearzigens
fan it komt
it komt
De dichter sit lykwols noch altiten te wachtsjen op dat iene grutte gedicht dat Schurer neamt (Sêftgrien, bls. 43):
[…]ik soe ien magysk gebearte
stûre wolle oer dyn gebiet
ien great wûnder fan jûchheisasa
en dan witte: hwa bin ik
De bondel wurdt oer it generaal goed ûntfongen. Piter Yedema is posityf, mar mist idintifikaasje:
Dat is poëzy, sûnder mis fan in technysk heech nivo. Dy poëzy soe ik tradisjoneel neame wolle, om’t allinne bikende wurkwizen brûkt wurde. Poëzy is gjin kant en kleare biskriuwing fan de werklikheit, mar hja moat op har wize werklikheit oproppe en dêr de lezer yn bilûke. Dat hat my de bundel net jown. It hat neat by my oproppen, it hat my nearne yn bilutsen.
Proaza: kwetsberheid
Piebenga sil de literatuerskiednis (en de kanon) yngean as auteur fan de fernijende roman It lyk wurdt oantaest (1968). De tekst is letter omwurke ta in harkspul: Siz’ wy moatte prate (1969). It hat in plak krigen yn de rige Fryske Klassiken (1998). Ik ferwiis graach nei de wiidweidige en ynformative ynlieding fan Trinus Riemersma yn dy nijste lêste útjefte oer skriuwer, boek (plak yn it oeuvre, konstruksje, ynhâld, wurdearring) en útjeften.
It is in boek dêr’t hast fjirtich jier nei ferskinen noch fan bekend is dat it in sterk autobiografyske ynslach hat. Piebenga is yn de jierren ’60 skieden fan syn frou Anke en dêrnei op ’e nij troud mei Hannah Ludwig. De roman fertelt oer it tastânkommen fan de relaasje, de bloei derfan, idealen en teloarstellingen by it beëinigjen derfan. It is in ‘bekentenisroman’. Dat ropt by hjoeddeistige en lettere lêzers fragen op: wie dit boek ek skreaun sûnder skieding? En wichtiger: hat it boek wearde as jo de autobiografyske details net kenne?
It is opfallend dat de earste trije dichtbondels — Fersen foar Marida (1958), Thermen fan Karratsjana (1959), Fersen (1963) — yn koart bestek al in foarútblik jouwe op de roman. Bylden komme oerien: de lofsang op de frou, de holle op it kessen mei it hier deromhinne, de rok, dierlik brún, it stombliuwen, it oan- en útklaaien, it allinne fierder gean, it har oeral en altiten tsjinkommen en it ôfskied. Dêr soene jo út opmeitsje kinne dat dizze roman hoe dan ek skreaun wie.
Wadman hat gelyk as er skriuwt (HVV, 30- 3-1968):
It lyk wurdt oantaest is in boek fan kwetsberheit, en dat makket it oer alle boegen kwetsber, mar ek sympathyk, by alle beswieren, it makket der úteinliken de bekoaring fan út: it is in minsklik dokumint dat syn literaire ûnfolsleinens, syn lek en brek, oan dyselde minsklikheit to tankjen hat.
Benammen dy kwetsberheid makket ek de wearde út foar lettere lêzers.
Yn 1969 ferskynde Retour juster, yn 1970 De rook fan mesjester. De rook fan mesjester is in ferrassende en meinimmende bondel, de earste yn Fryslân dy’t fertelt fan it bern fan in ‘foute’ heit. Oangripend en ynformatyf binne de beide fraachpetearen yn Trotwaer (1973) en De Strikel (1989) fan Gryt van Duinen en Jan Pieter Janzen mei Tjitte Piebenga oer dat ûnderwerp. As lezer fiele jo de needsaak fan dizze ferhalen. RONO-besprekker C.F. de Vries is ek tige te sprekken (27-12-1970):
Het knappe in deze zeven verhalen is de suggestie. De politiek verkeerde keuze van vader en moeder is op de achtergrond steeds aanwezig, maar er wordt niet een woord aan gewijd. Er wordt geen schuldvraag gesteld, noch enige rechtvaardiging verlangd. Het hele probleem wordt geprojecteerd op het kind. En dat in een nuchter, zakelijk verslag van feiten – zij het niet zonder bewogenheid.
Kritiken: autensiteit en komposysje
Fan 1994 oant 2000 wie Tjitte Piebenga poëzykritikus by de Ljouwerter Krante. Sels fûn er allinne Anne Wadman in goede kritikus:
Fierders biskôgje ik eltse oare kritikus (of hwat der foar trochgean moat) like ynkapabel as mysels. Ik nim dan ek algedurigen wraek foar de minne resinsjes dy’t se oer myn wurk útspuiden troch kwalitatyf nóch minder to wezen.
In ynkapabel kritikus soe ik Piebenga perfoarst net neame. Skerpsinnich leit er de finger op it seare plak. Syn útgongspunten binne: autensiteit — it eigen lûd fan de dichter — en konsistinsje fan it gedicht en / of de bondel. Yn skerpe bewurdingen wiist er de dichters op ‘slopankelige fersen’, wurden dy’t te swier of te licht keazen binne, in ferkeard metrum, ferkearde dosearring fan emoasjes: ‘grutte emoasjes moatte mei lytse wurden op papier setten wurde’ (LC 16-7-1993). Hy assossearret en ferliket Frysk dichtwurk mei dat fan kollega-dichters : Hans Lodeizen, T.S. Eliot, Marsman, Vasalis, Roland Holst, Johnny van Doorn, Kopland.
In fergetten pommerant?
… By myn bigraffenis sil Juliana lang en hertstochtlik skrieme, bystien troch Claus en Toxopeus. Douwe Tamminga sprekt de lykrede út, wylst Anne Wadman der by stiet te appaudisearjen. Twa jier dêrnei trout Hannah wer mei Rink van der Velde. Nei noch in jiermennich komt myn samle wurk yn tindruk út, en dan bin ik foargoed forgetten en kin oan de rjochterhân gods einlings mysels wêze.
Mei dat ferjitten sil it wol wat tafalle. Yn it konsept fan literêre evolúsje fan de strukturalist Tynjanov (en syn neifolgers út lettere tiden) wurdt útgien fan literêre noarmen dy’t yn it sintrum steane en oaren dy’t yn de perifery steane. Tusken sintrum en perifery bestiet útwikseling. Nije noarmen feroverje út de perifery wei in plakje yn it sintrum en skowe âlde noarmen nei de kant ta. By de modernisearring fan de Fryske literatuer dy’t ein fan de jierren ’50 ynsette, feroveren eksperimintelen geandewei in plak yn it sintrum. Tjitte Piebenga wie ien fan harren. Hy wie net in trendsetter, mar die as trendfolger in ûnmisbere duit yn it eksperimintele ponkje.
Oars as Abe de Vries yn syn essay ‘Fergetten pommerant’ (Farsk 2006) beweart — hawwe resinsinten en literatuerhistoarisy it wurk fan Tjitte Piebenga net oar de holle sjoen. It hat in beskieden, mar keurich plak yn de Fryske kanon krigen en dêrmei de resepsje krigen dy’t it fertsjinne hat. Dêrom sil benammen It lyk wurdt oantaast altiten lêzen en werlêzen wurde.
[1] Neiskrift: Sjoch hjirby de reaksje fan Anke-Marije Piebenga yn de brievenrubryk.