It is reinich waar. De grutte wiskers op it foarrút fan de bus nei Clifden feie slaafsk oer feale útsichten op Connemara. De bergen ferskûlje har yn ’e dize, de markes njonken de dyk lizze as bline dichters te wachtsjen op beswarrende wurden, it feantek der omhinne skoot yn brune biddelpijen foarby. Yn Clifden is it ljochter. Yn in boekwinkeltsje keapje ik The Poor Mouth fan Flann O’Brien, ‘a gloriously wicked satire of the traditional Irish peasant novel,’ en jou my mei in kop kofje del op in terraske.

It pasteltinten stedsje mei yn ’e etalaazjes it lokkebrea foar toeristen hat de gek mei my. It freget om in tsjinoanfal, in spotslach oer westlik Ierlân. Gjin better skriuwer om jinsels mei op te kideljen as O’Brien. By him lakest op syn minst ien kear op in side. Soest der foar op Ierske les gean om in begjinrigel as dizze yn it orizjineel lêze te kinnen:

‘I am noting down the matters which are in this document because the next life is approaching me swiftly – far from us be the evil thing and may be the bad spirit not regard me as a brother! – and also because our likes will never be there again.’

In oerke letter krij ik in lift fan in man dy’t op it eilân Inishbofin wennet. Eins moat er foar de fearboat de ôfslach Cleggan ha en soe er my dêr healwei Letterfrack ôfsette moatte, mar blykber hat er nocht oan myn selskip, want hy bringt my wol even seit er. ‘Kenst de ferhalen oer Letterfrack wol, tink?’ Ik knik. It reint alwer. ‘Dit lânskip heart by it moaiste fan Ierlân, ik hoopje datst der de kommende dagen noch wat fan sjochst,’ seit er. ‘Moarn liket it net sa min mei it waar, dan woe ik de Diamond Hill beklimme,’ antwurdzje ik. Hy: ‘Kinst ek nei it eilân gean. Mar hast gelyk, de Gloucester is moai, in prachtige klim.’ ‘Ik kom hjir foar de bergen,’ sis ik. ‘Earjuster wie ik al op ien fan de Aran Islands, op Inisheer.’

Hy set my ôf op it krúspunt dat it hert fan it doarp is. Nei’t er de auto swaaid hat, rydt er lûd toeterjend nei syn eilân. Letterfrack, trije kroegen en in supermerk. Ik skûlje in skoft yn it portyk fan ytkafee de Cloverfox en besjoch myn ynkommen appkes nei’t de barfrou my de wifikoade jout. As it wat drûger wurdt, nim ik de súdlike earm fan it krúspunt en rin stadich omheech nei The Old Monastery, myn hostel foar de kommende dagen. Under it ôfdakje njonken de yngong sit in âldere man te smoken. ‘De eigeners binne oan it lunsjen yn it doarp, sykje alfêst mar in drûch plakje en meitsje it dysels maklik,’ seit er. Ik set myn rêchsek ûnder de kapstok yn ’e gong, lûk myn berchskuon út, dy’t yrritant stjonke nei sân wiken op ’e swalk troch Ierlân. Mei The Poor Mouth en in weak wurden sandwich dy’t ik yn Clifden kocht, gean ik yn de húskeamer sitten. Twa jongelju sitte foar it hege rút te skaken. It spielt bûten. Nei in kertierke skoot de âldman njonken my oan de itenstafel. ‘I’m Pat’, seit er. Hy freget my wêr’t ik weikom en hoe’t ik reizgje. Nei myn fêste ridel en wat ynstimmend knikken fan syn kant fertelt er my dat er út Dublin komt en hjir alle simmers in wike tahâldt. Om de rêst en de stilte.

Apart, sa’n man tusken backpackers rûnom út ’e wrâld, tink ik. Hy fielt myn fraach en seit: ‘Ja, as jonge haw ik hjir seis jier wenne. Yn ’e fyftiger jierren.’ Ik skrik, besykje dat net blike te litten. Mar de man sjocht dwers troch my hinne. ‘Hast wol fan de Christian Brothers heard, net? Ik wie tsien en siet op in aaklike skoalle yn Dublin dêr’t ik fuortrûn. Doe hawwe se my hjir hinne stjoerd.’ Der falt in stilte. Hy fertelt fierder. ‘Ik wurke foaral yn de waskerij. En simmers holp ik faak op ’e pleats, hjir achter it hostel, dêr’t no it ynformaasjesintrum fan it Nasjonaal Park is. Jûns de kij ynhelje. Helpe by it skearen fan ’e skiep. No en dan turf stekke, heger yn de bergen.’ It klonk net sa ferkeard. Mar hokker sompe leit hjir achter? ‘Wennen jimme hjir?’, freegje ik. ‘Nee, dit wie it kleaster. Hjir wennen de broeders. Wy sieten yn dat hege, lange gebou datst fan it krúspunt ôf lizzen sjochst. Dêr wienen de sliepsealen en de ytseal. Mear as hûndert jonges. De measten holden hjir seis jier of soms noch langer ta. Ast sechtjin wiest, koest opsoademiterje. Dan waardst de wrâld ynjage, sûnder oplieding en yn myn gefal sûnder famylje om op werom te fallen. Ik bedarre yn Londen, dêr wie wurk genôch yn ’e fabriken. Ik haw lang yn Ingelân omhúsmanne. Oanpakt wat op myn paad kaam. Letter waard ik frachtweinsjauffeur.’ Hy stoarret in hoart nei de skakers. Seit dan: ‘Ik hie it hjir net sa min. Ik tink dat ik gelok hân haw.’ Hy swijt. ‘Kom, ik sil dy wat sjen litte. Hjir tsjinoer op in heuveltsje yn de bosk leit in tsjerkhôf. Dêr lizze de jonges dy’t it net oerlibbe hawwe.’

Even letter rinne wy troch in skimerich reingerdyn. Pat ûnder syn paraplu, ik yn myn kapusjon. Wy stekke it dykje njonken it hostel oer. By it begjin fan in boskpaadsje stiet op in swart moarmeren buordsje tsjin in muorke: Letterfrack Industrial School Graveyard. Wy rinne de bosk yn, alles dript om ús hinne. Nei hûndert meter steane wy foar it stek dat tagong jout ta it hôf, in langwerpich gersfjild, in iepen plak yn ’e bosk. Tsjin ien fan de betonnen pylders dêr’t it stek oan hinget, op ’e nij in moarmeren plakette:

What they suffered
They told but few
They did not deserve
What they went through
Tired and weary
They made no fuss
They tried so hard
To stay with us

Dêrûnder noch in gedicht. Dat lês ik letter, nim ik my foar. No Pat earst folgje. Hy triuwt it izeren stek iepen. Der hingje ferreinde en ferware berneskuontsjes oan. Op it gers lizze yn rigen fan sân in foech hûndert platte grêfstientsjes mei hertfoarmige, swartmoarmeren wjukken der skean op pleatst. Stiennen flinters yn slachoarder dy’t wachtsje op in teken om op te stigen. Alle grêven binne itselde, behalve de nammen en de berte- en stjerdatums fan de jonges, dy’t tusken twa roazen yngravearre binne. Links, op ’e kopse kant fan it hôf, in wyt krús op in grize memoarjestien. Oan ’e lange side tsjin de dûnkere boskrâne in grut Marijebyld. Wy strune tusken de grêven troch, ik lês nammen en jiertallen. De lêsten út de jierren sechtich. Ik fiel in machteleaze lilkens yn my opkommen en skamje my dat ik oait roomsk wurden bin. ‘Poor boys,’ seit Pat, as wy weromrinne nei it hostel. En wer: ‘I was very lucky.’ Ik wit net oft ik him leauwe moat, mar freegje net troch. It is te tear no. Letter miskien.

‘Hoe binne dy jonges oan har ein kaam,’ freegje ik. ‘Der spile fan alles,’ seit er, ‘min iten, minne omstannichheden, sykten; tbc en sa. Der wie faak gjin dokter yn ’e buert en as dy der wie, waard er der faak net by roppen. Mishanling ek. Benammen op ’t lêst moat it slim west ha. Túch siet der tusken dy broeders.’ ‘Binne der jonges deaslein,’ freegje ik? Hy knikt. Wat hasto allegearre meimakke, Paddy?

De jûns sykje ik op myn snoadfoan ynformaasje oer de Industrial School fan Letterfrack. Ik lês dat it konsept fan sokke skoallen yn de njoggentjinde iuw yn Ingelân betocht waard. Se wiene bedoeld foar ‘neglected, orphaned and abandoned children, and those considered in danger of contact with criminality,’ mei as doel om de bern op te fieden en ûnderwiis te jaan. Oan ’e ein fan de iuw wiene der yn wat no de Republyk Ierlân is, mear as sechtich industrial schools, fiif fan protestante sinjatuer en de rest katolyk. Jonges en famkes gongen nei aparte skoallen. De nonnen wiene like sadistysk as de broeders, lês ik. De Christian Brothers hiene de lieding oer mear as tweintich skoallen yn Ierlân. It is in roomse kongregaasje dy’t oer de hiele wrâld aktyf is yn it ûnderwiis oan earme en kânsleaze bern. Yn Ierlân waarden de Brothers troch de oerheid ynskeakele om jongesskoallen te runnen. St. Joseph’s kamen dy te hiten, nei de hillige Joazef de timmerman; grif om út te drukken dat de Broeders de jonges in fak leare woene. Fan ein jierren sechtich ôf sypje de ferhalen oer seksueel misbrûk en ekstreme fysike straffen en mishanling nei bûten. Rûnom yn Ierlân, en net allinnich by de Brothers, mar wol by eins al har skoallen. Yn de jierren njoggentich is de stream oan horrorferhalen sa grut wurden, dat de katolike tsjerke yn Ierlân ûndersyk net mear tsjinhâlde kin. Jierren letter wurde guon, mar fierste min, dieders en ferantwurdliken feroardiele. It is in nasjonaal trauma.

Yn 2009 komt de Kommisje Ryan mei in ferneatigjend ûndersyksrapport. Weagen fan wearze en protest geane troch it lân. De bekende Ierske sjongeres Sinead O’Connor attakeart it Vatikaan yn ’e media. Se seit dat der bewizen binne dat Rome der by de Ierske biskoppen op oanstjoerd hat om it misbrûk te bemanteljen. Under it mom fan: de tsjerke is yn gefaar, de rigen moatte sletten bliuwe. Letterfrack is dan allang net mear de namme fan in rustyk doarpke yn it mystike hert fan Connemara, dêr’t nota bene de fredige Quakers healwei de njoggentjinde iuw in skoaltsje begûnen. Letterfrack is in flokwurd wurden foar in grouwélich rezjym fan mankearre manlju oer warleaze jonges. Sels it wurd Auschwitz falt. Foar safier’t no bekend is, stoaren der op de industrial school fan Letterfrack 147 jonges. Troch ferwaarloazing en mishanling.

De oare deis folgje ik de Poetry Trail yn Letterfrack. It is ien fan de skruten inisjativen om in begjin te meitsjen mei in dreech proses fan betinking, ferwurking en hieling, foar safier’t soks mooglik is. Njoggen Ierske dichters, guon út Connemara, waarden frege om in gedicht oer Letterfrack te skriuwen, net perfoarst oer de industrial school. Michael Higgins, de presidint fan Ierlân, iepenet de poëzyrûte yn 2014.

The boy from the Gloucester Diamond

What did we know of bogs? Their beauty?
The names of their flowers? Their wild skies?

We cursed those cold black-robed men who swept
the four winds and the four known seasons
out heaven’s door down on us below.
They were beyond all sense, all reason.

By an unmarked grave we knelt and wept,
spoke of his head of curls, his green eyes,
his broken back. His small hands empty.

Paula Meehan

As ik alle gedichten lêzen ha, rin ik werom nei it hostel. De doar fan de doarpstsjerke stiet iepen. Der wie in begraffenis fan ’e middei, ik hie de lykauto riden sjoen. Der is nimmen yn tsjerke. Mar achter yn de sakristy hear ik immen de boel opromjen. Ik knibbelje, slach in krús en gean op ’e efterste bank sitten. Untelbere kearen hawwe de jonges hjir sitten yn de mis, tusken de parochianen. Hoefolle Letterfrackers hawwe weet hân fan wat dy jonges trochmakken en lykwols swijd as it grêf? Yn in filmke op YouTube seach ik in slachtoffer sizzen: ‘This country has to hang its head in shame. We allowed it happen. Everyone knew. I think the people who kept quiet are guilty as the ones who actually did the violence.’

As ik de tsjerke útrin, bliuw ik hingjen by in fotorige oan de eftermuorre: Op in sinnich tsjerkhôf dêr’t de slachtoffers lizze, wurdt de mis fierd. Ynienen stiet de koster achter my. ‘Dat dogge wy alle simmers,’ seit er. ‘Foar de jonges. Om neat waarden se hjir hinne stjoerd. In fyts of wat ierappels stellen, meast út earmoed. As se út grutte húshâldings kamen, waard de help fan de oerheid ynroppen. Faak advisearren dy om se nei in Joazefhûs fan de Brothers te stjoeren. Oerheid en Tsjerke wiene twa hannen op ien búk. De biskoppen hiene de bestjoerders yn ’e bûse. Moatst dy foarstelle, út in grutte stêd as Dublin waardst hjir hinne stjoerd, de ein fan de wrâld, oerlevere oan de wolven. As ik hjir simmers bûten oan it gersmeanen bin of túnwurk doch, komt der noch wolris ien fan dy jonges del. De skoalle gie pas ticht yn 1974, witst. Kinst it hast net begripe, dat se weromkomme.’ Ik fertel him oer Paddy. Hy knikt. ‘It rezjym wie bikkelhurd. Mar ik hear ek mylde ferhalen. Hiest der in keppel boeven tusken sitten. En it slimste ûnrant waard troch de kongregaasje faak nei Letterfrack stjoerd. Dan wiene se út it sicht, koene se net folle kwea. De ferantwurdliken fertsjinje de heechste straffen. De lju dy’t alles ûnder it kleed skood hawwe.’ ‘Wêrom wurkje jo eins noch foar de tsjerke,’ freegje ik him. ‘It is in moaie parochy,’ antwurdet er. ‘Wy hawwe hjir sokke goede prysters; belutsen minsken, geweldich foar de mienskip. Der bart safolle goeds yn ’e tsjerke. En dizze pynlike groeden, sa’n djipswart gat, dat sille wy dochs fan binnenút útbliede litte moatte. As wy sels de wûnen net mear waskje wolle, wa docht it dan?’

Jûns sit ik mei Paddy oan ’e bar yn Molly’s pub. Moaie Stella is der ek, mei har bek as in skjirre en har dûbeld mantsje mei it ûnneifolchbere Skotse aksint. Fierders is it rêstich. De twa Dútsers dy’t my juster in koarte lift nei in kustplakje joegen binne der, in groepke Ingelske fytsers op fakânsje en in pear oansketten jongkeardels út it doarp. Sally, it kasteleinske, hat ús goed op ’e kuer. Genôch is genôch. Wa’t te folle hân hat, krijt gjin drip mear. Kertier foar tolven ropt Paddy út it neat: ‘It’s my birthday today.’ Wy sjogge him ferstuivere oan. Dan ropt Stella: ‘You Dublin basterd, how old have you become.’ Achtensantich en al trije kear oerpake, laket er. Hy moat syn paspoart sjen litte. Der wurdt songen en Sally tapet him noch in Smittie. Dan begjint er Stella en har Skot te fertellen oer syn jeugd hjir yn Letterfrack. ‘Those fucking brothers,’ ropt Stella. ‘If one of these creeps touched my children, I’d crush him between my legs and drag him to hell.’ Paddy laket. In frou dy’t him wreket. Syn eigen mem hat it net kinnen. Hooplik wie se al ferstoarn doe’t alles nei bûten kaam. It idee dat jo jins bern ûnwittend oan ’e kloeren fan it kwea útlevere hawwe.

It is noch heal tsjuster as ik de oare moarns wekker wurd. Yn ’e oare hoeke fan ’e sliepseal sit Paddy oan ’e tafel. Hy linet op ’e earmtakken, hat de holle yn ’e hannen. Hy stoarret foar him út. In deastille skym tusken it snoarkjen fan keamergenoaten. In tin sjekje leit njonken him. It moat healwei fiven wêze. ‘Dan smook ik myn earste,’ hie er my juster ferteld. Is er hjir dêrom? Giet dizze leave man dy’t as frachtweinsjauffeur jierrenlang hiel Europa bereizge, simmers werom nei Letterfrack om yn de iere moarn fan in sliepseal te harkjen nei de azem fan de jonges, sýn jonges? Bûten it berik no fan driigjende fuotstappen achter de doar, en de fingers en de fûsten. It gedicht fan Paula Meehan, dat ik lies op ien fan de buordsjes fan de Poetry Trail, is skreaun foar him, en foar syn maten, de jonges fan Letterfrack.

The Cardboard Suitcase

All he brought was his native city,
its jade green river, its streetsellers’ cries,
hooves on cobbles, feral cats who crept
the grimy docks, old men with pigeons
whistling up winds, his granny’s window,
the yard below, his mother’s apron,
his sister’s handbag – its smell.
He slept beyond reach of the fists, the lies.
He dreamt beyond reach of our pity.

Paula Meehan

 

Klik hjir foar diel ien