fan wat fljocht dêr oant it fûgelhûs

Ik krige de diereleafde- mei syn dûbelsinnichheden – fan hûs út mei. Berne yn 1946, spilet it begjin fan dit ferhaal him ôf yn de jierren ein 50, begjin 60. Wy wennen yn it dûbele arbeidershûs op de Pôle fan Siebenga oan ‘e ein fan de Badwei nûmer 52 op It Hearrenfean. It boekje mei de titel Wat vliegt daar? [1957] wie de bibel fan myn jonge jierren. Ik haw it noch altiten en brûk it ek. De yndieling is helder en it jout genoch bysûnderheden, sa as it lûd fan de fûgels, om se fluch te determinearjen. Ik gong faak út It Hearrenfean wei nei Rotstergaast mei Wat vliegt daar? yn de fytstas. Seach ik in fûgeltsje dat ik net koe, dan stapte ik fan ‘e fyts en blêde salang oant ik it fûn.

Om ús hûs hinne kamen ek ferskate fûgels foar. Protters ûnder de dakpannen fan ús hûs. Nusten fan toerswellen ûnder de goatten fan de houtskuorren nêst ús hûs. Fierder dowen, boumantsjewipsturten en fansels mosken, yn de sleat de tamme einen fan Brouwer. Wetterhintsjes en markols. Yn de landerijen oer it spoar de greidefûgels en in seldsume earrebarre.
Wy hienen in hûn neamd Molly. Yn dy tiid mochten hûnen noch los rinne. Dat hie wolris in hege priis, want as der loopske teven op ‘e buert wiene, dan wie Molly net te hâlden. Hy wie dan dagenlang op sjou, dat waard him fataal. Rekke ûnder in auto.
Us kat waard troch de buorfrou oanhelle, dy rekken we kwyt, de kat dan. Der wiene ek altyd in pear kninen. De relaasje dêrmei wie as sa faak, dûbelsinnich, in knyn wie om oan te krûpen, mar tagelyk wie er foar de slacht. Heit en mem diene dat net sels.
Omke Jan kaam om dat putsje op te knappen: ‘Soa, moat dizze jonge de jas út ha?’ Hy wie net botte betûft. In kear stie ik te sjen en doe sloech er – it ferneamde tikje achter de earen – mis. Dat is de iennichste kear dat ik in knyn jammerjen heard haw. Ik krige it fel, dat ik nei in opkeaper op ‘e Dracht brocht.
In raar gefal wie ek dat mei de hoanne. It wie myn hoanne, ik hold him yn in hokje. Mar op in dei wie er fuort. Ik wie bang dat er yn ‘e panne rekke wie. Mar ús mem sei: ‘Wolnee jonge, wy ha him ferhierd oan de radio. Kom mar mei. It wie in pear minuten foar sânen. Ja, dêr kraaide in hoanne, de Reade Hoanne fan de VARA. Ik wyt net mear hoe’t ik doe reagearde, mar jierren letter krige ik noch de pest yn om sa’n ferneukerij.
Yn ‘e hûs hie heit in kast omboud ta in lytse foliêre om kanarjes te kweken. En om folslein te wêzen, hy hie in goudfisk yn in rûne goudfiskkûm.
Yn dy tiid hie ik twa searjes skriften. De earste neamde ik Mijn Hobby: Vl., Bl.,Pl.,Die. Linnaeus soe oergeunstich wêze op sa’n yndeling fan de natuer: vlinders, bloemen, planten en dieren. Der binne in oantal skriften bewarre bleaun, fol mei kranteknipsels en tekeningen oer en fan bisten, faak fûgels.
Fansels, in herbarium haw ik yndertiid ek oanlein.
It moaist en oandwaanlikst fyn ik it gebyt fan ús hûn.

Spitigernôch haw ik my fersind; in hûn hat neffens de boekjes 26 kiezzen, net 28.
Aardige saken út de twadde searje – Van Nu Voor Later – binne de troukaarten fan heit en mem út 1942, in portret fan keningin Emma, dat myn beppe bewarre yn in sigaretteblikje fan Ed. Laurens, dat no by my yn de kast stiet mei munten út de gûnetiid.
In foto, net op papier, mar op blik, hielendal swart wurden, dat der twa figueren op steane is noch krekt te sjen. It ûnderskrift: ‘Pake Pieter en Beppe Antje. Mijn overgrootvader en -moeder.’
Hiel bliid wie ik mei de brievekaart fan de ferneamde Fop. I. Brouwer. Syn radiorubryk Wat leeft en groeit en ons altijd weer boeit hie grutte bekendheid. Ik hie in fjoerreade kikkert sjoen, oft hy dêrfan wist, mar nee, sa’n reade kikkert wist hy ek neat fan: ‘mogelijk een kleurmutatie?’.
lt is mar in lyts papierke, mar de ynhâld wie wichtich foar my. It spile yn de 5e klasse; ús mem en ik hiene ferskil fan miening oer de Hunnen en de hunebedbouwers. Neffens har wiene dat deselden, Ik sei dat dat net sa wie en ik socht en krige steun fan de kwekeling dy’t wy doe hiene. Hy joech my dat briefke: Mevr. De Hunnen waren een wild volk [Mongolen] Hunebedbouwers waren Germanen.
Opfallend is it grutte tal berjochten oer de dea fan de paus en de ferkiezing fan de nije. Gelokkich haw ik der neat fan oerholden.
De 12-jierrige striid fan Caryl Chessman tsjin de autoriteiten wie in kwestje dy’t my wol dwaande hold. Foar in searje oerfallen, ûntfieringen en ferkrêftingen krige er de deastraf. De eksekúsje wist er hieltyd út te stellen. De proseskosten betelle er út de opbringsten fan de boeken dy’t er skreau. û.o. Het joch was een moordenaar. Syn dea yn 1960 – de eksekúsje woe mar net slagje – makke fan my in tsjinstanner fan de deastraf.
Knipsels oer de earste raketten nei de romte en de earste bisten – apen en hûnen – dy’t sa’n reis oerlibben, binne goed fertsjintwurdige yn myn plakboek.

Yn de earste tiid dat ik op de kweek siet, hiene wy in fûgeltsjeklup. Sneintemoarns, it wie noch net ljocht of wy wiene al op ‘en paad nei de bosken yn it Wâld of nei de Ketliker heide of it Skar by St. Jansgea.
Mei noch in kwekeling organisearren wy fûgeltripkes.
Dat wie moai, ynstruktyf en edukatyf, mar myn belangstelling feroare: sneontejûndûnsje! Mei in soad bier. Dat spoarde net mei de fûgels.

Skarwei. Foto: Edwin de Groot

Âldwâld

Minder drank, mar it pielen mei bisten bleau. Hichtepunt foarmen de jierren yn Âldwâld. Dêr huppele it iene bist nei it oare ús hiem op; faak mei mear tagelyk, sa as de kninen en einen. De jonge einen ferkocht ik oan boer Bertus. Hy brocht se in hiel ein it lân yn foar’t er se losliet. Net fier genôch! De âlden kweaken lûd en de jongen joegen antwurd. Nei in pear minuten kaam de hiele kliber it hiem wer op. Bertus probearre it nochris. Itselde effekt. Doe hat er se oppakt en yn in kiste in pear kilometer fierderop achter Kollum brocht. En at se net fuortrûn binne – it wiene loopeinen of flessehals einen – dan swimme se dêr noch altyd.
Bisten is moai guod, mar der wie faak wat mei. Hjir noch in lyts foarfal: Wy hiene trije geiten en in soad kninen en wol 40 marmotten. Dy frieten hiel wat op deis. Ik ried om de pear dagen nei Grins nei kolleezjes. Op in kear gong ik op weromreis by de grientemerk lâns. In grutte steapel kisten mei spinaazje wie omfallen, de keapman koe soks net mear ferkeapje. Mar myn bisten soene der in goed miel oan ha. ‘Nim mar mei, ju…’ De kisten moasten lizzen bliuwe, dus ik 10 kisten losse spinaazje yn myn Dafke triuwe, de keapman die der noch in kiste plakkerige blomkoal en wat apels by.
Thús joech ik de bisten earms fol fan de griente.
Ik stie der by om nei it genietsjen fan geit en knyn fan dit miel te sjen. Genietsjen? Se setten der gjin bek yn. Se woene biks. En ik moast wer knineblêden sykje!
Yn de keamer hold ik wat tropyske fûgels as sebrafinken, japanske miuwkes en in lyts soarte kwartels. Fan dy kwartels ûntsnapte der ien en fleach ús kat lyk yn ‘e bek. Ik raasde sa hurd as ik koe, de kat skrok him wyld. De bek foel him iepen en de kwartel ûntkaam.
Tusken de keamersfinsters hie ik noch in kouwe timmere foar sa’n 20 parkiten. Dy’t ôfgryslik oangean koene, foaral as der besite wie en der lûdop praat waard, dan tetteren de parkiten hyltiid hurder. De besite ek wer lûder, dan de parkiten wer, ensafh., oant elk siet te razen as wiene se op ‘e merk.
Gjin húsdieren mear, mar…
Doe’t wy mear as 25 jier werom nei Ljouwert ferfarden, hienen wy noch trije hûnen. Tobias krige de earste nacht in harsenynfarkt, Brammetje siet fol kanker en Marris krige nei in setsje epilepsy. Se eindigen alle trije by de bistedokter.
Bleau allinne de kat oer, dy kaam oanrinnen op krystjûn. Wy wienen net fan doel it bist te hâlden. Dat kaam ek yn syn namme ta útering KZN, dat is Kat Zonder Naam. Nimmen kaam om de KZN, dan moast er mar bliuwe en in namme ha. Dat waard Tokkel, nei in Drintse dakloaze. Sa waard it offisjeel KZN-Tokkel. Syn fjouwer wiken lange swerftocht fan ús hûs nei ús soan dwers troch Ljouwert wurdt op feestjes noch altyd as bysûndere prestaasje oanhelle.
Desimber 2018 en jannewaris 2019 holden wy ta yn it skriuwersarkje op ‘e Feanhoop. De fûgels hiene al gau yn ‘e rekken dat it arkje bewenne waard. Wy hongen apenuten en alderhanne fetbollen op. Wy struiden sied en âlde bôle. Der kamen blokmieskes, blaumieskes, finkjes, klysters, readboarstkes, spjochten ensafh. op ôf.
De mieskes stielen ûnder de stoarmen de show troch harren stiif fêst te hâlden oan de meterslange hinne en wer slingerjende apenutestring. As sieten se yn in merke-attraksje. Wy wiene der wei fan, wat in prachtbistkes, ien en al aksje.
Mar dat drige te feroarjen doe’t ik myn boek [út ± 1895] Het leven der dieren, diel twa – De fûgels fan A.E. Brehm opsloech. Oer de Miezen stie dêr: Het voorkomen en de handelingen zijn in hooge mate aantrekkelijk. Zij behoren tot de roerigste en bedrijvigste Vogels die men kent. Overdag zijn zij geen oogenblik in rust maar integendeel onverpoosd werkzaam.[-] In veel opzichten mag men ze hoog begaafd noemen.
Mar dan: Als kooivogels zijn de Mezen zeer gezellige huisgenooten[-]. Met andere vogels mag men ze niet in één kooi opsluiten, want zelfs groote dieren worden door haar met moordzuchtige bedoelingen aangevallen; zij klemmen zich op hun rug vast en dooden hen door snavelbeten, breken den schedel van het gedoode slachtoffer open en verslinden de hersenen niet minder gretig dan een roofvogel zijn prooi verslindt.
Wat slim. Soe Brehm net oerdriuwe. Wat soe in deskundige fan de kwestje fine? Al gau fûn ik professor dr. Kees Oers. Hy is in koalmies/blokmies spesjalist. Hy skreau my it folgjende:

U stelt een hele interessante vraag: “is de koolmees nu een prachtig actief en acrobatisch diertje, of is het een meedogenloze agressieve vogel?”

Zoals ook zo vaak in de natuur ligt de waarheid ergens in het midden.

Koolmezen zijn inventieve dieren die hun succes danken aan de flexibiliteit, nieuwsgierigheid en groot cognitief- en leervermogen. Ze zijn daarom overal te vinden waar natuurlijke, maar ook waar wij als mensen hen een broedplaats in de vorm van een nestkast aanbieden. Nu het voorjaar is begonnen zien we ze in de tuin zoekend naar insecten in hoeken waar we niet eens wisten dat daar insecten zouden kunnen zitten. De felle kleur, het gebrek aan angst voor mensen en het feit dat ze naar ons toekomen als we een nestkast in de tuin hangen, maakt de koolmees een geliefde soort bij mensen. In de winter, geven we ze voer, net als onze huisdieren en jagen we graag ekster en kauw weg om die lieve meesjes de winter door te krijgen.

De koolmees is echter ook een territoriale vogel die, vooral in de zomer, zijn territorium, broedplaatsen en voer met hand en tand verdedigd. Pimpelmezen en bonte vliegenvangers, die ook veelvuldig van onze nestkasten gebruik maken, moeten oppassen niet een nestkast van een koolmees te kiezen, omdat de koolmees hen niet met rust laat voordat ze weg zijn of, als ze in de nestkast gevangen zitten, dood zijn gepikt. Op voertafels is het makkelijker ontkomen en zie je dus dat de koolmees vaak oppermachtig lijkt. Echter, onze huismus is hem te baas; als die in de buurt komt, dan maakt de koolmees plaats.

Nu zijn er verhalen en filmpjes die laten zien dat koolmezen soms zelfs wel een stapje verder gaan. Zo wilde het verhaal dat in Finland een koolmees andere vogels direct aanviel die bij een voertafel kwamen en hun letterlijk het hoofd intikte. De mees at de hersenen op en ging verder. Later is de mees dood gevonden, uitgehongerd. Het bleek dat hij een hersenafwijking had. Ook zijn er meldingen van koolmezen die gericht op jacht gaan naar vleermuizen. Uit eigen ervaring, we houden al ruim 20 jaar koolmezen in gevangenschap, weet ik dat een koolmees die dood gaat in een groep niet lang onopgemerkt raakt. Die eiwitten laten ze zich niet ontgaan. Aangezien de koolmees echter geen haaksnavel heeft is spiermassa te moeilijk om te eten. De schedel van een zangvogel is echter heel dun en dus zo ingetikt. Ook daar zie je dus dat koolmezen de hersenen opeten van soortgenoten. Agressie? Nee, functioneel zou ik zeggen. Een vogel doet iets niet met kwade gedachten, maar met een drang om te overleven. De natuur is hard, en soms niet gerecht, maar wel vaak te verklaren.

In conclusie moet ik dus toegeven dat er een donkere kant aan de koolmees zit. Echter is mijn overwegende gevoel en waarneming dat het een mooie nieuwsgierige en intelligente vogel is. De agressie die hij laat zien is vooral gericht op zijn eigen overleving en een overlevingskunstenaar is het!

Ik hoop u hiermee geholpen te hebben.

Met vriendelijke groet,

Kees van Oers

Department of Animal Ecology
Netherlands Institute of Ecology (NIOO-KNAW)

Professor Animal Personality
Behavioural Ecology Group
Wageningen University & Research

Van Oers ferwiisde my nei it boek van Eva Meyer Het Vogelhuis, in prachtich boek dat de romantisearre biografy fan Len Howard befettet. Hoewol’t Howard gjin biolooch wie, wist se in bysûndere bân op te bouwen mei de fûgels yn en om har hûs. Se kaam ta de ûntdekking dat blokmiezen telle koene. As sy in oantal kearen op tafel tikke, dan tikke dy blokmies in selde oantal kearen. Guon blokmiezen hawwe dêr gjin nocht oan en tikje samar wat.
Howard skreau twa boeken, bestsellers: Birds as individuals [1952] en Living with birds [1956].
Moai en tige oandwaanlik is it lytse boekje fan Hella Krause-Zimmer, Zauber einer Begegnung, Erlebnisse mit einer Kohlmeise. In blokmies komt by in âlde frou yn de keamer, samar út himsels. Hy yt út har hân, wylst syn partner op ôfstân bliuwt.
Dizze boeken brochten ús op it idee om, as wy fan ‘t winter wer yn it arkje tahâlde te besykjen kontakt te lizzen mei de miezen.
We sille der ferslach fan dwaan.