Syds Wiersma reizge ôfrûne simmer twa moannen troch Ierlân om dêr te wurkjen oan in nije dichtbondel. Hy krige dêrfoar in projektsubsydzje fan it Nederlands Letterenfonds. De nije bondel sil ein 2020 ferskine. Foar Ensafh skriuwt er in rige literêre reisferhalen oer syn skriuwerstocht. Hjoed it fyfde ferhaal, it twadde diel oer Galway.

Galway2020
De grutte lytse skriuwer

Hy sit op in ferrinnewearre, stiennen muorke. In jongeseftige, gefoelige, yn himsels kearde man. Mei de hoed wat achter op ’e holle is de hege foarholle sichtber. In sensuele mûle. In stevige, strakke noas. In los dwersstrikje flinterjend oer de blûze. In rom sittend jaske. Wat rûngear sit er. Op ’e rjochter boppeskonk leit in skrift. In skriuwer. Syn linkerhân hat er oan de revers fan syn jaske, as is er ree om aanst wat er skreaun hat deftich te deklamearjen. Se sizze dat er oan see yn Connemara sit, de streek dêr’t er as jonge opgroeide en goed Iersk learde. It mei in Connemara muorke wêze dêr’t er op sit, hy stiet hjir yn it stedsmuseum fan Galway. Kinst net om him hinne. Syn byld is de lûkt fuortendaliks de oandacht foar de earste tentoanstelling dêr’tst as besiker tsjinoan rinst. Ik ha it oer Patrick O’Connor, better sein Pádraic Ó Conaire, de earste proazaskriuwer dy’t it Iersk brûkte om de grutte sosjaal-maatskiplike tema’s fan begjin tweintichste iuw ûnder wurden te bringen. In soan fan Galway. Neffens in soad minsken de grutste soan fan Galway.

It is moai fansels dat de earste dy’tst yn it stedsmuseum fan Galway tsjinkomst in skriuwer is. Mar dat hat noait de bedoeling west. It stânbyld fan Pádraic Ó Conaire stie mear as sechtich jier midden yn ‘e stêd op Eyre Square. Oant it dêr yn 1999 ûnthalze waard. Grutte publike alteraasje. Want Ó Conaire – yn 1882 berne yn Galway – wurdt beskôge as in wichtich symboal foar de emansipaasje fan de Ierske taal en identiteit. Hy wie skriuwer fan benammen koarte ferhalen en kranteartikels yn it Iersk yn in tiidrek dat Ierlân earst in kulturele revolúsje trochmakke, doe yn 1916 op Peaskemoandei de revolúsje útrôp en dêrnei yn de jierren nei de Earste Wrâldoarloch de ûnôfhinklikheid op de Britten befocht.

Wa’t Pádraic Ó Conaire seit, seit dat elk it rjocht hat om syn eigen taal te learen en aktyf te brûken, yn hiel Ierlân, tsjin alle dominânsje fan it Ingelsk yn. Dat rjocht libbet om dy hinne ast troch Ierlân reizgest. Alles yn it lân is formeel twatalich. Yn de publike romte – musea, iepenbier ferfier, oerheidsgebouwen, ferkear, plak- en strjitnammen – is alles twatalich. Lêstlyn besleaten B&W fan Ljouwert dat de haadstêd mar net offisjeel ek Ljouwert hite moast en dat it Fryske wurd ‘gemeentehûs’ wat te fier gean soe op it Aldehoustertsjerkhôf. Want, sa wurdt der riddenearre, ‘dûbelgebrûk’ skept betizing bûten Fryslân en boppedat hawwe fierút de measte minsken yn Ljouwert Nederlânsk as earste taal. As ús kolleezje mei sokke arguminten oankomme soe by har kollega-KHbestjoerders fan Galway, waarden se yn it gesicht útlake. Sokke sloppe knibbels binne yn Ierlân ûnmooglik. Twa offisjele talen? Dan ek rûnom útstriele dat jo twatalich binne en wêze wolle. Sels yn in ynternasjonale, hast folslein Ingelsktalige stêd as Dublin is it hiel gewoan om it Iersk te toanen. En, achte B&W fan Ljouwert, as gast yn Ierlân hat it dûbelgebrûk fan Ingelsk-Iersk my net betize, mar nijsgjirrich makke nei it Iersk.

Neidat it byld fan Pádraic Ó Conaire de kop ôfslein waard, ferlike de heechste rjochter yn Galway dat mei de rôf fan de Mona Lisa út it Louvre. De dieders wiene trije jonge, dronken Noard-Ieren. Nei noch mear drank yn ’e stêd hiene de fandalen de ôfhoude holle út de boskjes weifiske en as trofee meinaam nei har hostel. Se krigen elk in boete fan £1000. It byld waard restaurearre en stiet no yn de earste seal fan it museum fan Galway de besikers wolkom te hjitten. Under it wach each fan suppoasten en balymeiwurkers. Nimmen sil oait noch oan ús Pádraic komme, liket it boadskip te wêzen. Mar Ó Conaire heart op Eyre Square te stean. Dêr waard syn byld yn 1935 troch de Ierske presidint Éamon de Valera ûntbleate. En dus stiet dêr no in brûnzen replika. Twa deselde bylden. Ien yn it hert fan de stêd, ien as poartewachter foar it kultuerhistoarysk ferline fan Galway.

Dat Pádraic Ó Conaire in grutheid is, blykt ûnder oaren út it feit dat er de konkurrinsje mei ien fan de grutten fan de wrâld yn syn foardiel besljochte hat, alteast yn Galway. Healwei de sechtiger jierren krige Eyre Square in facelift. It stânbyld fan de lytse grutte skriuwer waard nei in hoeke fan it plein ferballe. It stedsbestjoer hie besletten dat der in plakette fan John F. Kennedy midden op it plein stean moast. Ein juny 1963, fiif moanne foardat Kennedy fermoarde waard, hie dy op de lêste dei fan syn besite oan Ierlân de minsken op it plein tasprutsen. ‘A once in a lifetime experience’ neamde Kennedy syn besite oan it lân fan syn foarâlden, en ‘the best four days of my life’. Ut hannen fan de boargemaster fan Galway krige er it ‘free man’ citizenship fan de stêd. Dat referearre oan de tiden dat Galway in bloeiende stêd fan frije boargers wie, mei fjirtjin famyljes dy’t de stêd bestjoerden en mei rôfsuchtige Ierske warrior lords yn de gebieten der omhinne op ’e loer. Yn 1484 krige Galway de folsleine stedsrjochten fan de Britse kroan.

Lykwols, foar de befolking fan Galway wie Kennedy, hoe Iersk en hoe frij ek, net grutter as har eigen Ó Conaire. De Connacht Tribune en de Connacht Sentinel waarden oerspield mei furieuze ynstjoerde brieven. De minsken easken dat it stedsbestjoer it byld fan Ó Conaire wer midden op it plein sette soe. Dat barde úteinlik. Fansels sûnder dat Kennedy oan ’e kant skood waard. Nei de werynrjochting fan it plein yn 1965 waard it offisjeel omdoopt ta it John F. Kennedy Memorial Park. Mar dy namme ha de ynwenners fan Galway altyd ferpoft om te brûken. Eyre Square hjitte har plein en dat bleau sa, want Ierlân sil altyd grutter wêze as in Amerikaanske presidint fan Iersk komôf, sels al fertsjintwurdige dy de hope fan de wrâld en waard er dêrom fermoarde. Google Maps is it dêrmei iens: gjin spoar fan de namme JFK Memorial Park, inkeld in hoekje fan it plein dat Kennedy Park Playground hjit.

Dat it byld fan Ó Conaire en de plakette fan Kennedy de beide wichtichste memoarjetekens fan Eyre Square binne, is út in breder perspektyf wei besjoen terjochte. Want de beide manju hawwe mei-inoar te krijen. Yn 1849 komme Patrick Kennedy en Bridget Murphy oan yn East Boston, dêr’t Patrick oan it wurk giet as kûper. Se komme fan Dunganstown, New Ross, yn county Wexford, Súdeast Ierlân. It binne flechtlingen fan de Great Famine, de hongersneed yn Ierlân dy’t duorre fan 1845 oant 1849, in miljoen minsken it libben koste en nochris mear as in miljoen op ’e flecht jage en ta emigranten makke; benammen nei de UK, Amearika en Australië. Patrick en Bridget binne de oerpake en beppe fan JFK. The Famine is Ierlâns grutste nasjonale trauma en it poarke de haat tsjin de Ingelsken sa fûl op dat de Ieren santich jier letter by steat blieken om de ûnôfhinklikheid te befjochtsjen.

Patrick O’Connor wie ek in emigrant. Berne yn Galway yn 1882 wurdt er op syn alfde wees. Dêrnei wennet er by syn omke en muoike yn Garaffin, Ros Muc, Connemara. De Iersktalige omkriten dêr sille syn fierdere libben bepale. Yn 1899 giet er nei Londen, dêr’t er in baantsje by de Board of Education oannimt. Hy trout mei Molly Ní Mhanais en kriget mei har trije famkes en in jonge. Pádraic rekket belutsen by de Londenske ôfdieling fan de Gaelic League en jout dêr Ierske les. De Gaelic League wurdt yn 1893 oprjochte as in sosjale en kulturele organisaasje foar de promoasje fan it Iersk en it Ierske erfgoed. The League stribbet nei in Gaelic revival en wurdt in wichtige katalysator foar Iersk nasjonalisme en ûnôfhinklikheidsstribjen. De kym fan de revolúsje sit al yn it biedwurd fan de Gaelic League: Sinn Féin, Sinn Féin amháin (‘Ourselves, Ourselves alone’). Der wurdt ûnder oaren in Iersktalige krante oprjochte, de An Claidheamh Soluis (‘It Swurd fan it Ljocht’), mei Pádraic Pearse as haadredakteur. Pearse wurdt yn 1916 ien fan de lieders fan de Ierske Peaskeopstân, dy’t te betiid komt en troch de Ingelsken delslein wurdt. Mei fyftjin oare foaroanmannen fan de opstân wurdt er eksekutearre. De eksekúsjes en it fuortfieren fan tûzenen Ieren nei strafkampen yn Ingelân is it begjin fan de omslach fan de publike opiny yn hiel Ierlân en beskiedend foar de fierdere radikalisearring fan de Ierske revolúsjonêre geast. Lykas faker hawwe de Ingelsken har eigen meunster kreëarre.

Pádraic Pearse en Pádraic Ó Conaire wurde sjoen as de wichtichste skriuwers fan Iersk proaza yn de earste desennia fan de tweintichste iuw. Mar dêr’t Pearse fan skriuwer revolúsjelieder wurdt, hâldt Padraic Ó Conaire him benammen by it skriuwen. Hy hat net de aard fan in lieder of in politikus. Yn 1901 publisearret er syn earste koarte ferhaal yn An Claidheamh Soluis: ‘De Fiskerman en de dichter’ (An t-Iascaire agus an File). Hy skriuwt dêrnei hûnderten koarte ferhalen en pionieret mei it Iersk yn de sjoernalistyk. Syn ferhalen binne populêr troch de direkte styl en de sosjale tema’s, dy’t Ierlân yn ’e greep hawwe: earmoed, emigraasje, isolaasje, útsichtleazens, alkoholisme, analfabetisme. Yn it twadde desennium fan de tweintichste iuw publisearret er syn wichtichste wurk: de roman Deoraíocht (‘Ballingskip’) út 1910, dy’t beskôge wurdt as it earste moderne proaza yn it Iersk; de bondel mei koarte ferhalen An Chéad Chloch (‘De earste stien’) út 1914, en Seacht mBua an Éirí Amach (‘Sân deugden fan de Opstân’) út 1918. It lêste boek is Ó Conaire syn fiktyf antwurd op de ferneamde Rising fan 1916.

Literatuerkritisy neame Ó Conaire syn wurk ‘the closest thing we have in Irish to the standard Joycean description in Dubliners’ (Eoghan Ó hAnluain). It is in bysûndere koynsidinsje dat Dubliners en An Chéad Chloch beide yn 1914 publisearre waarden. Lykas Joyce is Ó Conaire in master yn it delsetten fan gewoane minsken mei har lekken en brekken, dwaande te oerlibjen yn de hurde realiteit fan de stêd. Mar oars as Joyce docht Ó Conaire dat yn it Iersk. Dat is nij, it Iersk brûke as de taal fan de stêd. Dêr moat wol by sein wurde dat it plattelân, en dan benammen West-Ierlân, foar Ó Conaire altyd in wichtige setting bleau. Emigraasje is ek ien fan syn wichtige tema’s. It ferhaal ‘Nora, de dochter fan lytse Marcus’ (1906) giet dêroer. In jonge frou emigrearret út it westen fan Ierlân wei nei Londen, en rekket dêr oan de drank en komt yn de prostitúsje telâne.

‘Nine years she had like that. Drinking and carousing at night. Dressing up and getting herself ready during the day for the next night. Any thought that used to come into her head about the life she lived now and the one she lived at home she banished as quickly as she could. It was thoughts like that that caused her most unease. And – even if it’s true that a person would have no interest whatsoever in living unless he thought that somehow he was doing more good than bad – she couldn’t do any differently. But those thoughts came mercilessly against her will in their hundreds and hundreds during the day – especially after she had just sent a letter home, a thing she often did. And when they came upon her thickly like that she would go out drinking.’ (Ing. oersetting: Thomas McCarthy, 1986)

Kollega-skriuwer León Ó Broin ferlike Ó Conaire syn wurk mei dat fan Anton Tsjechov, de grutte Russyske skriuwer fan koarte ferhalen. Undersykster Orit Eshel skriuwt:

‘In difference to other contemporary Irish writers, Ó Conaire did not rely upon the Irish folk storytelling tradition as the basis of his writing (…) He presented a different image of Ireland than the stereotypical, sentimental and nostalgic image of pastoral rural Ireland, offering a grim, stark and at times grotesquely pessimistic literary perspective at the center of which stand such subjects as envy, alcoholism, terminal poverty and destitution, mental illnesses, emotional and physical familial abuse, and universal life truths.’

Oars as in soad oare grutte, moderne Ierske skriuwers beslút Ó Conaire om nei Ierlân werom te gean. Nei loovjende resinsjes op syn earste boeken is er optimystysk oer in karriêre as skriuwer yn Ierlân. Yn de berûzing fan de Gaelic revival dy’t him as in oaljeplak oer Ierlân útwreidet, lit er frou en bern yn Londen achter. Werom yn Ierlân slút er him boppedat oan by de Republikeinske beweging en set er yn Galway in ôfdieling op fan de Labour Party. Mar it skriuwerskip wurdt in swiere gong. De tiden wierje net mei: Earste Wrâldoarloch, revolúsje yn Dublin, Ierske ûnôfhinklikheidsoarloch, boargeroarloch. Oant 1923 stiet Ierlân yn ’e brân. Ó Conaire rekket stadichoan desyllúzjonearre, en syn ferhalen en stikken yn ’e krante wurde donkerder en wanhopiger.

Yn 1924, as de grouwélichheden foarby binne en it grutste part fan Ierlân in frijsteat is mei in eigen regear, set Ó Conaire him definityf nei wenjen yn Galway. Dêr begjint er te skriuwen foar de Connacht Sentinel. Mear as tritich artikels en hast tachtich koarte ferhalen is syn produksje yn trije jier. Hy is boppedat learaar Iersk op it Galway Technical Institute. Dochs rekket er mear en mear oan leger wâl. Drank, sykten en earmoed easkje har tol. As er yn 1928 op it haadkertier fan de Gaelic League yn Dublin oer pine yn it liif klaget, bringe se him nei it sikehûs. Hy bedarret yn it earmhûs fan it Richmond Hospital. Dêr stjert er lykme-allinnich. Hy leit begroeven yn it famyljegrêf yn Galway, mei syn broer Isaac, dy syn frou Margred en harren dochter Mary.
Syn freon en kollega-dichter Frederic Robert Higgins skreau in gedicht by syn dea. Hjir folget de tredde strofe. It hiele gedicht fine jo hjir.

They’ll miss his heavy stick and stride in Wicklow –
His story-talking down Winetavern Street,
Where old men sitting in the wizen daylight
Have kept an edge upon his gentle wit;
While women on the grassy streets of Galway,
Who hearken for his passing – but in vain,
Shall hardly tell his step as shadows vanish
Through archways of forgotten Spain.

Daliks nei syn ferstjerren begjinne leden fan de Gaelic League yn Galway te fûnseswyljen foar in stânbyld. Yn 1930 hawwe se genôch jild byinoar om de grutte byldhouwer Albert Power de opdracht te jaan. Se hoopje dat Power opsjitte sil, mar it duorret noch fiif jier foardat it byld klear is. Power nimt alle tiid om in goed blok kalkstien te finen. Dat hellet er úteinlik út in stiengat by Durrow, ûnder Portlaoise yn Midden Ierlân. Ein 1932 set er mei it wurk útein; begjin 1935 is it klear. Hy hat Ó Conaire op in ferware Connemara muorke delset. Net as de jongeman dy’t dêr omswalke, mar as de breklike man op it lêst fan syn libben. As de âldste dochter fan de skriuwer it atelier fan de byldhouwer besiket, seit se: ‘the familiar expression of his face held me. Every time I looked up at it I saw my father’. Op Pinkstersnein op in bomfol Eyre Square is it de Ierske presidint Éamon de Valera sels dy’t it byld ûntbleatet. De seremoanje is folslein Iersktalich en rjochtstreeks te folgjen op de lanlike radio. De Valera sprekt oer de wearde fan de Ierske taal en ropt Galway út ta ‘the first city of the Gaeltacht’.

Nei’t ik de tentoanstelling yn it museum besjoen haw, beslút ik om nei de tekst fan Ó Conaire te rinnen dy’t ûnderdiel is fan de Galway Poetry Trail. It moat in koart fragmint út Deoraíocht (‘Ballingskip’) wêze. It soe earne op Grattan Road by it strân stean moatte. Ik rin troch de Spanish Arch, stek de Wolfe Tone Bridge oer de Corrib oer en gean de kant fan de havenpier út. Dêrwei kinst om South Park hinne prachtich by de baai del rinne. De grize stripe fan de Burren skimket oan de oare kant it wetter. As ik de dyk nei Mutton Island foarby bin, leit Grattan Beach foar my. Neffens it kaartsje op de folder fan de poetry trail kin ik it gedicht sawat healwei dit part fan it strân fine. Ik sykje alles ôf; neat te finen. Ik freegje ferskate foarbygongers, mar nimmen dy’t fan Ó Conaire heard hat of fan in plakette mei in tekst fan him derop. Galwayers rinne dus allike hurd oan poëzyplakettes foarby as Ljouwerters oer poëzystiennen hinne. Myn syktocht bringt my op de brede lântonge by Grattan Beach en dêr fyn ik it Mutton Light Famine Memorial. Rûnom yn Ierlân fynst memorial stiennen of bylden oer de Famine, mei dy fan Dublin as de djipst fykjende: in byldegroep fan hongerjende sombys dy’t harsels nei de haven slepe foar in skip nei Kanada of de Feriene Steaten.

Galway wie ek sa’n grutte ôfreishaven. JFK sei der yn syn taspraak op Eyre Square it folgjende oer: ‘Ast op in kleare dei nei de baai rûnst en nei it westen seachst, en it sicht wie goed genôch, dan seachst Boston, Massachusetts, lizzen.’

Filmke mei taspraak JFK yn Galway.
https://www.youtube.com/watch?v=fDBoi0nu70M

Uteinlik fyn ik de wurden fan Ó Conaire. Se steane op in lyts buordsje dat fêstmakke is oan in leech, stiennen muorke foar it strân, flakby it paad nei de Famine Memorial. De poetry trail folder seit dat ‘it describes the changing shades of blue as he looks across Galway Bay towards the Burren.’ Lykwols, de tekst is ûnlêsber, en net allinnich omdat er yn it Iersk is; hy is folslein ferware. Miskien is dat in moai ein foar in tekst dy’t oer ‘changing shades’ giet. Faaks ek is it in metafoar foar de posysje fan it Iersk hjoed-de-dei: lyts, selden te hearren op ’e dyk of yn ’e kroech, mar formeel rûnom oanwêzich, benammen as skreaune tekst yn ’e iepenbiere romte of sprutsen troch de digitale omroppers yn bus of trein. Myn earste yndruk dêrtroch wie dat it Iersk in deade taal is. Mar stadich kaam ik derachter dat dat skyn is. De macht fan it Ingelsk is fansels gigantysk en der is yn Ierlân in fûle diskusje geande oer it Iersk yn it ûnderwiis. Iersk is in ferplicht fak en dêr wurdt strang op tasjoen. Mar wat smite dy pear Ierske lesoeren yn ’e wike op primary en secondary schools no eins op? Is de didaktyske oanpak fan it fak Iersk achterhelle? Datsoarte fan fragen wurde steld.

Lykwols, bûten Dublin haw ik eins gjinien sizzen heard dat it Iersk syn langste tiid hân hat en wol wat minder kin yn it ûnderwiis. Earder oarsom, hieltyd mear jonge Ierske âlden stjoere harren bern nei in Irish speaking school, dêr’t de fiertaal foar it grutste part Iersk is. It binne de bêste skoallen fan it lân haw ik in soad minsken bewearen heard: motivearre leararen mei in fyzje op taal en mei hert foar it Iersk en Ierlân. De gedachte achter dy skoallen is dat it Ingelsk sa dominant is dat learlingen it boartsjendewiis leare. In stevich pakket fakoeren Ingelske taal is genôch om it goed ûnder de knibbel te krijen. It Iersk dêr tsjinoer wurdt hieltyd minder gewoan. Troch dy taal op skoallen as fiertaal te brûken wurde bern folweardich twatalich grutbrocht en sil it skriftlik en mûnling brûken fan it Iersk bûten skoalle makliker en fanselssprekkender wurde.

Oant no ta liket it in súksesformule. Boppedat, en dat is evidint, as it der op oankomt sille de Ieren har oarsponklike taal noait slûpe litte. De striid om de eigen identiteit sit dêr sa djip dat der in taalrevolúsje komt as dat noadich is. Lykas de Gaelic League, dêr’t de jonge Ó Conaire sa aktyf by belutsen wie. It kin samar wêze dat dy revolúsje al stilwei geande is.