Jetske Bilker docht yn har nijste roman Spegel en sonde eat dêr’t se bysûnder goed yn is: se leit op in hast comedy-achtige wize it libben bleat fan minsken út kreative beroppen dy’t frjemd geane en soks kamûflearje mei in soad foarsoargen en sa nedich ligerij. Dat docht se op in lichte toan, de karakters fan en de ûntwikkelingen tusken de personaazjes wurdt fierhinne helder yn de dialogen en de plot stekt bysûnder knap yninoar.
Der falt dan ek hiel wat te gnyskjen om de tûkelteammen fan de personaazjes. Diskear is de readhierrige, 55-jierrige Pippy Doutsen van der Hoop, in toskedoktersassistinte dy’t oan de Gerrit Rietveld Akademy studearre hat en ea in suksesfolle keunstneres wurde soe, de haadpersoan. Troch har eagen wurdt it ferhaal ferteld, mar in betroubere fertelstim is sy alderminst en dat soarget binnen de razend knappe plot foar in spesjale spanningsbôge.
Pippy Doutsen is fansels neamd nei Pippy Langkous en har broer en suske hite Tom en Anniek. Wat wolst ek mei in mem dy’t in foarkar hie foar Sweden. Yn dy sabeare fleurige tachtigerjierren húshâlding sweeft lykwols in geheim om. As Doutsen op jonge leeftiid fuortrint, nei in muoike yn it westen, krijt ien persoan dêr de skuld fan. De lêzer krijt it folsleine ferhaal te hearren as Doutsen letter, nei de dea fan harren âlden, mei har suske Anniek op wei is nei in famyljereüny. De fraach oft Doutsen mei har ferhaal gelyk hat, bliuwt ûnwis. De oantinkens fan Doutsen wurde soms bewust troch harsels ferdraaid. Sa stiet op side 10 al: ‘Yn de trein werom besleat se dat it heit west hie, dy’t it oer it moaiste fanke fan Gaasterlân hie.’
Nijsgjirriger is yn wêzen it meganisme dat yn de húshâlding fan de achterbliuwers ûntstien is: de fuortrinster dy’t neat mear fan har hearre lit – út selsbehâld – wurdt de sintrale figuer, de sûndebok suver. Dejinge dêr’t altiten oer praat wurdt, mar dy’t gjin diel mear is fan de famylje. Anniek en har man fange Doutsen lykwols letter yn it boek wer bysûnder leafdefol op, sûnder watfoar ferwiten dan ek.
Doutsen is troud mei in learaar (Hotse) dêr’t se in twilling mei hat en út har eardere relaasje mei byldzjend keunstner Maarten hat se in soan, Niels, dy’t se noait mear sjocht. Wichtiger foar Doutsen is lykwols har bûtenechtlike relaasje mei fotograaf Wilte. In alderaardichste fint oars, dy jongere frijer, dy’t alle war docht om Doutsen geastlik skerp te hâlden.
Aldendeiske sitewaasjes
De skriuwster belibbet neffens my in geheime freugde oan it sa presys mooglik beskriuwen fan de meast aldendeiske sitewaasjes en lokaasjes. In toskedokterspraktyk en in leslokaal foar Spaanske les; hoe prozaysk wolst it hawwe. By Jetske Bilker krijt dat alles in lichthumoristyske toets, wylst de meast ûnferwachte plotwikselingen nea triviaal wurde, mar logysk út it foargeande ferhaal fuortfloeie.
It berop fan toskedoktersassistinte freget in soad nije enerzjy, as in âlde pensionado tydlik de praktyk oernimt fan Simone, de swangere toskedokter dêr’t Doutsen jierrenlang hiel tefreden en net al te effisjint as assistinte mei gearwurke hat. De titel fan dit boek komt út dat wurk. Der gie in wrâld foar my iepen doe’t ik de earste tachtich siden fan de roman lies. Persoanlik lis ik altyd sa relekst by myn pypjonge toskedokter yn de stoel, dat ik net iens yn de gaten haw dat der ûnder dy stoel ek noch fan alles bart. Foar Doutsen is dat lykwols in ramp: de technyk om mei fjouwer hannen yn de mûle fan in pasjint om te wrotten yn kombinaasje mei de skonk fan de toskedokter dy’t him parkeart yn de ljisk fan de assistinte ropt by har fan alles op. Se krijt dy moderne technyk dy’t se ea wol oanleard hat net mear yn de fingers. De toskedokterspraktyk wurdt yn in flok en in sucht hielendal by de tiid brocht troch de pensionado, ek kwa wurkferdieling.
Eins jout Jetske Bilker mei dizze fermaaklik beskreaune ferwikkelingen in deadlik kommentaar op it net-emansipearre gedrach fan de dames. Hoe’t heech oplate, wurkjende froulju as toskedokter Simone wat âldfrinzich trochkabbelje yn har wurk en by in bytsje moarnsmislikens daliks mar njoggen moanne frij nimme foar in baby, is yn it ramt fan dit ferhaal in ymplisyt kommentaar, net op it falen fan it feminisme, mar op de gemaksucht fan de moderne frou.
Dat ymplisite kommentaar jout Jetske Bilker opmerklik genôch nèt as it om de karriêreswitch fan Maarten giet, de earste man fan Doutsen. Maarten giet as keunstner yn 1982 nei Kaapstad. Yn Súd-Afrika is in soad fraach nei syn wurk. Midden yn de tiid fan de Apartheid, yn de tiid fan de boycots tsjin dit rezjym! Dêr hie de skriuwster wier wol even oan referearje kind. Yn 1982 wie soks absolút not done en de keunstner yn kwestje hie der grif in minne namme oan oerhâlden. Of wol Jetske Bilker sizze dat polityk totaal gjin rol spile yn dit artistike fermidden? Doutsen sels is yn har petearen mei har nicht Malouke wol deeglik op de hichte fan feministyske stânpunten oer de needsaak fan in eigen romte/atelier foar har keunst.
Unbetroubere fertelstim
Geandewei bekroep my it gefoel dat dizze psychologyske roman giet oer de fraach: Wa is Doutsen eins en wit se dat sels wol? It boargerlike húshâldinkje yn Bakhuzen, dêr’t se út fuortkomt, hat by Doutsen yn alle gefallen net foar mentale stabiliteit soarge. Sels har namme jout gjin fêstichheid. Se wurdt wikseljend Pippy, Pippy Doutsen, Dou. Doety of Doetepoety neamd. Soms identifisearret se har mei de stoere Pippy Langkous fan Astrid Lindgren, soms beswykt se ûnder in mea culpa-achtich gefoel. ‘Koe se mar boete dwaan, op wat se Hotse oandien hie, dan rûn se sa it wetter yn’ (side 232). En dan realisearret se har dat de rotgefolgen fan har dieden dochs echt op harsels delkomme.
Doutsen is in ûnbetroubere fertelstim en dêrmei heakket Jetske Bilker oan by in roman fan Anne Wadman, It rammeljen fan de pels (1970). It ferskil mei de wraaksuchtige fertelster út It rammeljen fan de pels is lykwols dat Doutsen har grip op de realiteit oan it ferliezen is. Se hâldt fêst oan har fersy fan it ferline. Wol begjint se yn te sjen dat se problemen mei har ûnthâld krijt. Alzheimer liket op de loer te lizzen lykas by har mem of miskien wol, sjoen har drinkgedrach, Korsakov. Dat se meiferantwurdlik is foar in tal debakels yn har eigen libben en de famylje wol der amper yn.
Jetske Bilker hellet yn it ramt fan dizze rike roman in soad oeral. Se skriuwt oer de eangst om âlder te wurden, net mear seksueel oantreklik te wêzen, de eangst om jins ferstân te ferliezen en oer noch folle mear. It moaiste foar my is de lange kuiertocht fan Doutsen en har jonger suske yn it Isellânskip op wei nei de famyljereüny dy’t se net bywenje sil.
Doutsen is letterlik ferdwaald rekke yn it Isellânskip dêr’t de reüny plakfine sil en har âld wenplak yn Gaasterlân. Ferdwaald tusken Hoonhorst en Bakhuzen, twa fanâlds Roomsk bleaune enklaves. Mar se rekket fral geastlik hieltyd mear yn ’e tiis. Is it begjinnende demintens of spilet hjir dochs in trauma lykas seksueel misbrûk in rol, al dan net begien troch in famyljelid of in earste frijer? Jetske Bilker jout as skriuwster tal fan oanwizings, mar de lêzer moat sels syn konklúzjes lûke.
De omslachtige tocht fan Doutsen en Anniek yn it rivierelânskip en de konfrontaasje dy’t se dêr hawwe oer it ferline binne fan in seldsume skerpte en tagelyk skientme. Der sit in nijsgjirrige symbolyk en literêre ûnderstream yn dizze haadstikken en yn it hiele boek. Ik tink dan oan de dûbelsinnige betsjutting dy’t rivieren hawwe kinne en de spûkritten fan Doutsen yn de auto. Earne tusken Bakhuzen en Hoonhorst is Doutsen op fatale wize it paad kwyt rekke en se einiget yn de Bremer Wyldernis.
Fernijend?
Op it provinsjehûs wol men graach dat de Fryske literatuer fernijend is, sûnder dúdlik te meitsjen wêr’t dat begryp foar stiet. Lit my hjir sizze dat Jetske Bilker mei Spegel en sonde heech op de skouders fan Wadman stiet. De fertelster yn It rammeljen fan de pels wit fan harsels wol dat se in ûnbetrouber kring is, mar sy hâldt har ferstân der noch by. Jetske Bilker rekket in djippere senuw mei har tocht troch it útinoar fallende brein fan Doutsen.
Jetske Bilker
Spegel en sonde
Bornmeer, De Gerdyk 2021
ISBN: 9789056157289
Tal siden: 304
Ferkeappriis: € 22,50