By Tresoar binne 78-toereplate-opnamen fan allerhanne soarten sprutsen Frysk út 1927 digitalisearre. Syds Wiersma en Jelske Dykstra fertelle op Omrop Fryslân fan 6 septimber okkerdeis dat je oan de opnamen moai beharkje kinne hoe’t it Frysk yn hûndert jier feroare is.
Frysk fan âlde generaasje
No, dat it Frysk feroaret kinne je ek ôflêze út Trinus Riemersma syn grut wurk De Reade Boarre. Bij útjouwerij Wijdemeer ferskynde op 22 oktober in werútjefte yn de gongbere stavering en binnen de grinzen fan de akseptearre dialektfariaasje, byinoar oantsjut as Standertfrysk. Sa is it ornearre foar alle boeren, boargers en bûtenlju fan de Fryske Literêre Republyk. De oarsponklike útjefte fan tritich jier lyn wie skreaun yn Riemersma syn eigen stavering, foar in protte lêzers in barriêre. Oars, wa’t dy ferzje dochs leaver lêze wol, dy is as De Reade Bwarre altyd troch leverber by útjouwerij Elikser.
De roman is mei rjocht Riemersma syn ‘bloedeigen boek’ (s. 156) en by alle fierdere kwaliteiten is de rike taal op himsels al in feest om te lêzen. Riemersma (1938-2011) heart by de generaasje dy’t it Frysk learde doe’t de ynfloed fan it Hollânsk troch de massamedia minder grut wie as letter. Yn syn taal brûkt er wurden en útdrukkingen dy’t wy no net mear aktyf yn de mûle nimme of op papier sette.
Iest en jist
In moai foarbyld: Yn Holwert is in strjitte mei de namme De Iest. Skoanmem silger wenne yn Holwert en doe’t ik dêr in kear mei har delkuiere frege ik har: ‘Wat sizze jim, iest of jist?’ ‘Jist,’ sei se resolút. Mar ik fergeat te freegjen wat dat eins wie, iest? Oant ik it wurd yn De Reade Boarre ek wer tsjinkaam (s. 194, 354). Doe haw ik it opsocht yn it ûnfolpriizge F-F Hânwurdboek út 2008. En ja hear, dêr stiet it: ‘1 drûgerij, benammen foar sûkerei 2 gehiel fan stikken boulân om in doarp hinne’ [stavering 2015 tapast, to]. Even checke yn de oarspronklike útjefte liet sjen, Riemersma hat ‘jist’, sa’t skoanmem sei. No mar hoopje dat de Holwerters de brekking fan it twalûd yn har strjitnamme De Iest yn eare hâlde en har net troch de stavering op ’e doele bringe litte.
It Fryske ‘men’
De geve taaleksimpels yn De Reade Boarre jilde net allinne âlde objekten as in iest (dy’t ûnkearber út de aktive taalskat ferdwine) mar ek frekwinter brûkte boustientsjes fan de taal. Ik wol hjirnei ynzoome op twa foarbylden fan Riemersma syn Frysk dy’t yn de hjoeddeiske taal sa hiem net mear binne.
Neffens de grammatika’s fan Sytstra en Hof út 1925 en ek Jan Popkema út 2006 slút it Fryske persoanlik foarnamwurd ‘men’ de sprekker yn. Dat is in markant ferskil mei it ûnpersoanlike ‘men’ fan it Hollânsk. Fergelykje it mar mei it Frânske ‘on’, dat de sprekker ek ynslút. Piter Boersma syn dichtbondel Under it twangjok út 1988 is hielendal yn dy ‘men’-foarm skreaun. Sa begjint part IV mei ‘men slút de doar achter jin en/ is allinne yn jins keamer’. De Reade Boarre tilt ek op fan dat ‘men’. It draacht by oan de Fryske kraak-en-smaak fan it boek. Sjoch bygelyks it folgjende stikje, dat giet oer haadpersonaazje Tilly syn hurdriden:
‘Tilly wûn nea wat, dat hindere neat, dat hoegde ek net fan heit. Mar men moast meidwaan en jins bêst dwaan, dêr gie it om. Tilly wie der ornaris mei de earste loop ôf, dat wie ek it noflikst, dan koe men daliks jins kop poeiermolke en stik koeke ophelje en dan wie men fierders frij. As men it ûngelok hie om te winnen, dan moast men in heel skoft by de tint bliuwe foar de folgjende rit. Foar’t men net ferlern hie, krige men neat. Mar Tilly die altyd wol syn bêst om te winnen, oars as syn twadâldste broer, dy’t de lange jas der net foar útdie en op syn deade gemak nei de oare ein streke.’ (s. 318).
Troch yn de earste sin ‘heit’ te brûken en net ‘syn heit’ wurdt de lêzer yn de holle fan Tilly sleept, by wize fan sprekken. Troch dan dêrnei yn de twadde sin ‘men’ te setten as ûnderwerp en net ‘hy’ makket de skriuwer de ôfstân tusken lêzer en Tilly noch lytser; wat er dêr fertelt jildt sawol foar Tilly as yn it algemien foar de lêzers en sa falt de lêzer suver gear mei Tilly.
Men ferdwynt yn de dize
Yn it twatalich bestel fan hjoeddedei is it dreger om oan it Fryske ‘men’ fêst te hâlden. It kostet sprekkers (en skriuwers) minder muoite om in fariant te brûken dy’t moai 1-op-1 parallel rint mei it Hollânsk. Nim de folgjende sin: ‘Kun je je tegelijk Fries voelen en wereldburger?’. It earste ‘je’ hat dêr de funksje om iderien yn it algemien oan te tsjutten, de sprekker ynbegrepen. Dat kin yn it Frysk op trije ferskillende manieren sein wurde:
[a] ‘Kin men jin tagelyk Fries fiele en wrâldboarger?’
[b] ‘Kinne je je tagelyk Fries fiele en wrâldboarger?’ (‘je’ is de swakke foarm fan ‘jo’)
[c] ‘Kinst dy tagelyk Fries fiele en wrâldboarger?’
Hjoeddedei slane [b] en foaral [c] foar master op. Riemersma en Boersma har prachtich ‘men’ ferdwynt yn de dize fan it ferline.
Swier gewicht
Yn haadstik seis wurdt ferteld hoe’t Harm ‘Modderklauwer’ Bosma foar it earst nei skoalle ta giet. Dat is goed foar syn twa jongere suskes Saapke en Richtsje, dy’t er oars allinne mar pleaget. Mem tinkt dêr oer nei.
‘Nuver dat de jonge de famkes net gewurde litte koe. Hy woe hast nea mei har boartsje, mar hy koe it ek net hawwe dat se tegearre boarten. Dan steurde er har spul en moasten se dwaan wat hy woe.’ (s. 124).
Yn dit sitaat komt twa kear ‘har’ foar, earst as persoanlik foarnamwurd meartal en dêrnei as besitlik foarnamwurd meartal. It wurdsje har is yn it Frysk in hast oerbelêste wurd, it kin yn Hollânske ekwivalinten 4 dingen betsjutte: haar, hen, hun, zich. Gjin niget dat taalbrûkers oanstriid hawwe om by ‘hun’ of ‘hen’ de meartalsfoarm ‘harren’ te brûken. Dat kin, mar op ien of oare wize nimt harren yn in sin in soad gewicht yn, it is gau te útdruklik oanwêzich. Riemersma skriuwt yn it boppeneamde foarbyld gjin harren.
Harmen Wind brûkt it gewichtseffekt fan harren poëtysk yn it gedicht ‘Treast’ (út Wei, 1998) troch elke strofe te begjinnen mei rigels as ‘Lit harren harren hynders’, ‘Lit harren harren hearskjen’ en sa mear. Mar yn in sin as ‘It moanneblêd en de regionale krante bondelen dizze simmer harren krêften’ hie har moaier te plak west, folle natuerliker. Of dit, yn in tekst dy’t oerset is út it Hollânsk: ‘As se harren no ûntmaskerje litte dan ferlieze se al harren betrouberheid, en dêrmei harren status en macht oer ús.’ Trije kear harren yn ien sin, stilistysk net moai.
Doelmjittich brûkt
Mei digitaal sykjen is it maklik om te sjen hoe faak oft harren en har yn De Reade Boarre brûkt wurde. It resultaat is rjusizzend: 44x harren en mear as 1300x har. Dat seit net alles want har hat in protte funskjes. Riemersma brûkt it meartal harren lykwols allinne mar om hiel eksplisyt, hast mei klam, oan te jaan dat it om mear as ien giet en yn sinnen dêr’t it echt moat om misferstannen foar te kommen lykas ‘Eelkje stapte efter him [= Wibe] oan en Durk loek de doar wer efter harren ta.’ (s. 34).
Yn sawat de helte fan de harren-gefallen giet it om noch wat oars. In ûnderdiel fan De Reade Boarre is ‘It Evangeelje fan Floar’, in parody op de Bibeloersetting fan Wumkes en Folkertsma. In sin as ‘En hja loven Boldgrim, dy’t in grut wûnder oan harren dien hie …’ (s. 42) koe mei lytse oanpassing sa oernommen wêze út de ‘Wumkesbibel’. Om it wurd harren hinget de ferheven rook fan Wumkes hinne en dêr makket Riemersma tankber gebrûk fan.
Pragmatyske tapassing
De Reade Boarre is al hiel wat oer skeaun en hooplik komt dêr mear by no’t it boek tagonkliker makke is. Foar lêzers dy’t foar it earst yn de kunde komme is it stik dat Babs Gezelle Meerburg skreaun hat foar Lezen voor de Lijst nijsgjirrich. Liesbeth Brouwer jout yn Parmentier 2000/2001 in prachtige analyse dêr’t se der op útkomt it boek in ‘oarlochsroman’ te neamen. Mear oer de kontekst út de tiid fan ferskinen en de intertekstualiteit stiet yn it wurdearringswurd dat ik yn 1995 útsprekke mocht doe’t Riemersma de Gysbert krige.
En it útplúzjen fan de taalskat sa’t hjirboppe dien is? Yn it tredde haadstik acht, ‘Geef Frysk’, lês ik dit: ‘It is helendal net slim dat jins wurk op in beskate manier funksjonearret, en ek in mear pragmatyske tapassing krijt yn ’e rjochting fan taalbefoardering. As skriuwer binne jo nammers net ferantwurdlik foar gebrûk en misbrûk fan jo wurk.’ (s. 188).
No sa.