Fraachpetear mei Cornelis van der Wal
‘Uteinlik bin ik foar de ôfsplitsing fan Fryslân’
Under lieding fan kommisaris fan ‘e keninginne Loek Hermans hie it provinsjebestjoer fan Fryslân besletten om yn 1998 it fiifhûndertjierrich bestean fan ’e provînsje Fryslân te fieren. Ofwol, út it perspektyf fan ‘e Oprjochte Fries sjoen, de ein fan ’e Fryske Frijheid. Yn Kening Kees drukt de Amerikaanske anchorman Larry King, oer de tillefoan yn petear mei sjoernalist Eeltsje Bok, it sa út:
‘So the Frisian people are celebrating their own downfall?’ (side 71).
Dat guon Friezen mei dat ‘feest’ yn wiene, koe Cornelis net by: ‘Dat fiere je gewoan net.’
It neislaan fan in stikmannich histoaryske boeken wiist út dat it mar min yn kaart te bringen is hoe’t Fryslân der ein fyftjinde ieuw hinne lei. De boeken sprekke inoar somtiden tsjin, mar dêrmei wurdt it al dúdlik dat it net botte logysk is om it jier 1498 te betinken as it begjin fan ‘e provinsje Fryslân. Nederlân, sa’t wy dat no kinne, bestie yn dy tiid noch hielendol net. It doetiidske Fryslân kaam yn 1498 ûnder bewâld fan in hartoch út it Dútske Saksen, en dat wie boppedat net it begjin fan in fleurige tiid.(Dêrfoar wie’t yn Fryslân oars ek al ellende mei de striid tusken Skieringers en Fetkeapers). Op in stuit koe de Saksyske hartoch nammentlik syn leger net mear betelje, dat doe mar oan ’t moardzjen en plonderjen gong op ’e Fryske grûn, dêrmei Grutte Pier wekker skuodzjend om op see mar itselde te dwaan. De beide fijanlike legerkes binne elk berucht wurden ûnder de namme: ‘de swarte hoop’. It bewâld fan ’e Saks wie dus foar ferskillende etnyske groepen yn ’e Nederlannen in bluodderich tiidperk.
Doe’t as ûnderdiel fan ’e festiviteiten foar Fryslân 500 in histoarysk kongres dwaande wie yn ’e Grutte Tsjerke fan Ljouwert, gie de tillefoan.
‘Mei in ferdraaid stimke sei ik: ‘Dit is it Frysk Befrijings Front. Oer in heal oere giet der in bom ôf. Dit is gjin grap!’ fertelt Cornelis yn syn hûs yn ’t suden fan ’e stêd Grîns.
De boel waard ûntromme en Cornelis moast de sel yn.
‘Trije nachten, leau ’k.’
Dizze bommelding is de meast ekstreme died yn ’e moderne striid foar Fryske Frijheid, mar dochs is dit stik fan ús skiednis net opnaam yn ’e Fryske kanon.
‘Ach no ja, ik moat mysels ek net te belangryk meitsje,’ fersuchtet Cornelis.
Dochs hat er Kening Kees skreaun nei oanlieding fan dizze skiednis.
‘Ik bin der noch altyd pissich om, dat feest. Foar it neigeslacht moast der wat oer skreaun wurde.’
We nimme in slok kofje en Cornelis syn kat Pytsje miauket ús ta. Se is wat sinnich, mar lit har dochs in bytsje aaie.
‘Hast gelok,’ seit Cornelis, ‘se mei net elkenien lije.’
Hy fertelt dat Anne Feddema, de skilder en kollega-dichter, koartlyn by him wie om tegearre opnamen te meitsjen foar sketches. Anne sette doe in hiel raar stimke op en krige in klau fan Pytsje.
‘En doe’t ik it fragmint letter ôfdraaide, waard Pytsje lilk op my!’
We sitte yn ’e keamer dêr’t Cornelis syn poëzy skriuwt. Syn bêd stiet dêr ek, mei de piama op it kessen, en dêr boppe-op in iepenslein boek. Yn ’e oare keamers fan it hûs stean noch in stik as fjouwer buro’s tsjin ’e muorren. Yn ’e astrology-hoeke hinget de Fedde Schurer-oarkonde, dy’t Cornelis krige foar syn debútdichtbondel In nêst jonge magneten, yn in list boppe it buro wêroan’t er de stjerrehimel bestudearret.
Oer de flier lizze in soad boartersmûzen fan Pytsje. Hjir en dêr hingje skilderijen oan ’e muorren.
‘Dy is fan Anne Feddema,’ wiist Cornelis nei in humoristysk skilderij mei in mantsje dat syn krús bedekt, ‘en fan syn earsten.’
De oare skilderijen hat Cornelis eartiids sels makke. Lytse kleurige abstrakte wurken.
‘Mar skilderje doch ik net mear. Ik makke der altyd sa’n kliderboel fan.’
We geane werom nei de poëzy-keamer en ik krij in lyts blikje Schültenbrau mei in beerenburgje derneist. Sels nimt Cornelis wetter, om’t er dy jûns noch earne hinne moat.
‘Ik ha ôfrûne sneon nei de Slach by Wârns west,’ fertelt er. ‘Ik fûn der neat oan, saaie boel, mar ik ha al fiif boekjes ferkocht.’
‘Net mear!?’ rop ik ferheard út, ‘je soene sizze dasto as de bommelder júst foar de-lju-dêre in held bist.’
‘De measten fûnen dat te fier gean,’ ferwiist Cornelis nei syn die fan ferset, ‘in hiel soad binne noch lilk op my. Dat bin suertsjes, fyn ´k. Ik stean der noch altyd achter.’
Kening Kees is net in realistysk, sa’t dat hjit, ferslach fan it barren om Fryslân 500 hinne, mar komt op ús ta ‘út in parallelle wrâld wei’ (side 11). De gronology fan skiednis en wat him ôfspile binne trochinoar hussele.
‘Dat stiet al yn ’e oankundiging (Side 11). Oars tinke de minsken: kompjûters wiene der yn dy tiid dochs noch net?’
Koartsein hat Cornelis de fersteuring fan ’e Fryslân 500 festiviteiten oerbeamd nei de hjoeddeiske ynternetkultuer en dêr dan in kosmyske remix fan makke. Yn de parallelle wrâld yn Kening Kees is ek plak foar sciencefiction-eftige tafrielen as reizgje yn ’e tiid en wjirmgatten. Dat is oars net in nij elimint yn Cornelis syn wurk, want doe’t er yn 1982 debutearre yn Hjir, wie dat mei in sciencefiction ferhaal. En ek yn syn poëzy spilet it kosmyske in belangrike rol.
‘As jonge lies ik in soad sciencefiction,’ seit er en sjocht der ûndogens by, ‘ik hie net safolle bûsjild. Ik ha se ek wol pikt, by V&D. Dat kin ik wol sizze, dy saken binne al ferjierre.’
Wa’t ferwachte hie dat Cornelis yn Kening Kees ferslach dwaan soe fan, bygelyks, it tillefoantsje mei bommelding, moat even ferwurkje dat er dat dus net dien hat.
‘Dy ferwachting hie ’k al in bytsje skept, mar ik fyn it ek wol moai dat ik dy no net ynlos,’ fynt Cornelis, ‘it wie earst al de bedoeling dat it in ferslach wurde soe fan ’e wierheid. Ik bin dan ek min of mear autobiografysk begûn, mar letter slacht de fantasy ta, dat bart automatysk. Wat wier is moat de lêzer sels útsykje. Yn elk gefal komme de ynstjoerde stikken en boek-sitaten út argiven en boeken, dy binne dus net optocht.”
Yn it parallelle universum dêr’t Kening Kees ús fan berjochtet wurdt Kommissaris fan ’e keninginne Hermann Loeks ûnfiert en martele yn in pleats op Skreiershoek. De Kommissaris wurdt tige bespotlik delset, ‘… syn antlit, yndied meast in trystige, skuldige hûn allyk …’ (side 42), en ek kwea, ‘… de man, dêr komt it op del, hatet de Fryske taal’ (side 23), en as immen dy’t in klisjeemjitich byld fan Oprjochte Friezen hat: ‘… it úterlik fan holbewenners, shagsmokend, grutte burden, spikerbroeken, skipperstruien en klompen mei de Fryske flagge dêrop skildere. Jo kinne it type wol.’(side 47).
‘De Komissaris wurdt yn dyn boek flink ôftúgd, mar skriuwst al dat er, as er wer frij is, “in fearkrêft fan komsa” (side 87) hat, en nei twa dagen alwer yn funksje is,’ wiis ik Cornelis op dit ‘earbetoan’.
‘No ja,’ seit Cornelis, ‘ik hie him earder al sa te pakken hân: yn ’e broek miichd en sa.’
De namme Hermann Loeks lit him maklik weromfertale nei Loek Hermans. Ek de uterlike omskriuwings fan Loeks binne werom te fieren op it antlit fan Hermans. En sa binne der mear lju, fral út ’e Fryske literêre en kulturele wrâld, te werkennen yn ’e personaasjes yn Kening Kees. It boek stiet dan ek yn ’e tradysje fan de saneamde kaairoman, wêryn’t besteande persoanen ûnder fingearre nammen optrede. Lyk as sciencefiction, is ek it parodiearjen net in nije bezichheid fan Cornelis, dy’t wol gauris in filmke makket wêryn’t er ferneamde Friezen oan ’t wurd lit, troch harren eigen útspraken út har ferbân te heljen en yn in nije komposysje te setten.
‘Dy filmkes dêr wurde guon minsken hiel lilk om,’ seit Cornelis de wynbrauwen ferbjustere oplûkend.
Guon fan ’e kaai-personaazjes yn Kening Kees steane der net al te bêst op.
‘Wêrom hast bepaalde lju sa delsette wolt yn Kening Kees?’ freegje ik.
‘Minsken dêr’t ik spul mei ha, dy moasten even in pear tikjes ha. Ik ha der noch neat oer heard, lju dy’t boas binne. Mar miskien ha se it boek noch net lêzen,’ seit Knilles in bytsje teloarsteld, ‘it is gewoan in bytsje pleagjen, sjen hoe’t se reagearje. Ik soe it leuk fine, as se lilk wurde. It is wat lytsbernich, mar skriuwers binne ek lytse bern. It is gewoan aardichheid. Je moatte der miskien ek net tefolle achter sykje. It is satire, in parody, ek op mysels.’
Dêr seit er wat, want úteinlik parodiearret er himsels noch it measte.
‘Hy stiet tichtby mysels,’ seit er oer haadpersoan Kees Walstra, dy’t er ek as skriuwer opfiert fan guon fan syn eigen gedichten:
DE TAMMINGAPRIIS
Under switterige lekkens lei in ienris ferneamd Frysk dichter,
boppe syn holle stapten buorman’s swiere skuon yn ‘e koken om.
Dichterke koe net mear sliepe, it wie fierstente betijd, siik
fielde er him. Hjoed gjin delirium bliksum! sei de flesse
wodka dy’t dêr stie. Kees, ús dichter, naam in swolch en sjoch:
hy spuide dat djoere drinken oer de flier en it gebyt fleach der nei!
It skoandere focht reinde op de steapel seksboekjes neist it bêd,
mar dy wiene al wiet. Och hearken sei er, stoute flesse hear.
Hy wie no tink sa’n trije jier dwaande om him dea te sûpen,
tige depry om ‘t er de Tammingapriis doe krekt net wûn hie:
in sêfte preester hie de eare krigen foar syn gefoelich wurk.
Spitigernôch hie Kees Walstra in oersterk liif, koe net stikken.
Kees Walstra is, om’t er kollega-dichter Hindrik Wynstra slein en trapet hat, útkoarre troch it Fryske literêre fermidden. Hy stiet sawat op in senuwynsinking.
‘Dat spul,’ ferwiist Cornelis nei it geheimsinnige searum dat Kees Walstra krijt fan in like mysterieus persoan, ‘komt krekt op ’e tiid. Oars hie ’t wolris gebeurd wêze kind mei Kees.’
‘Mar sa slim as it mei him is, is it mei my net, hear,’ stelt er ús gerêst, ‘ik soe nea lytse mantsjes slaan.’
‘In soad fan ’e omskriuwings spylje yn myn âlde wente, yn ’e Fruitstraat, dêr’t Tsjêbbe Hettinga ek noch wenne hat. Myn hûs is ek oars as it omskreaun is yn ’t boekje, gjin blikjes oer de flier …”
‘Gjin blikjes oer de flier!?’ laitsje ik, ‘ik ha der oars al in pear lizzen sjoen!’
We rinne nei de astrology-hoeke. Dêr lizze twa gouden Schültenbrau-blikjes op ’e grûn.
‘O ja,’ seit Cornelis, ‘dy binne fan juster.”
Cornelis hat in soad kompjûter-guod yn ’e hûs, om op te skriuwen, of om op te komponearjen. Hy lit in lytse kompjûter sjen, sa grut as in pak kofje.
‘Ik ha it boek foar in grut part op dit apparaat skreaun,’ fertelt er, ‘yn ’e biblioteek. Dan binne je even net thús.”
Dan sit er yn ’t biblioteekgebou, allinnich yn in kabine, of oan in grutte tafel mei opera’s op ’e earen. Hy sit net graach lang te skriuwen. Dan wol er wer oare dingen dwaan. Ek brûkt er hast gjin pinne en papier mear.
‘Ja, ik ha wol wat oantekeningen makke yn in boekje, as ik bygelyks ris in blokje om troch it park die.’
Yn Kening Kees wurdt hurde krityk levere op ’e provinsje, sa as op it stopsetten fan de subsydzje foar it Frysk-talige blêd Frysk en Frij, dat dochs 4000 abonnees telde: ‘… in genipige foarm fan sensuer …’ (side 24). Paradoksaal genôch is Kening Kees al mei troch stipe fan dyselde provinsje ta stân kommen. Mar dat betsjut net dat Cornelis fynt dat de provinsje yn positive sin feroare is. Foar Cornelis moat der troch de provinsje dan yn elk gefal ien stap set wurde: ‘Dat der tajûn wurdt dat it net goed wie,’ ferwiist er nei de Fryslân 500 fiering. ‘Ik soe wolle dat der in politike diskusje oer kaam. En ik wol graach dat Loek Hermans it boekje lêst!’
Kening Kees is boppe alles in tige humoristysk boekje. It skriuwen sit Cornelis yn ’t bloed, want yn ’e fierte is er noch besibbe oan ’e 19e ieuwske skriuwer en postkantoarhâlder Tsjibbe Gearts van de Meulen.
‘Ik moast der achterôf wol om laitsje,’ seit Cornelis oer it lêzen fan syn eigen boekje, ‘en ek ûnder it skriuwen siet ik somtiden te gnizen. It is ek de bedoeling dat de minsken der om gnize.’
‘Mar yn ’t foarste plak woe ’k in boek skriuwe foar it Fryske folk!’